Monday, July 16, 2012

Sikpui Lung( A stone seat)

Mizo te hian hmanlai atang tawhin lungphun hi kan lo ching ve tawh a. Mitthi te hriatrengna turte, kut leh hun pui an hman thin hriatrengnan te, khaw thar kai hriatrengnan (to commemorate important and noteworthy events such as founding of villages) te, mi ropui – lal, thangchhuahpa leh pasaltha ten an hlawhtlinna leh khuang an chawi hriatrengnan (achievements of important personages such as chiefs, warriors etc) te leh thil dang atan te an phun thin. Heng zingah hian mitthi hriatrengna lungphun hi a tam ber a, kan lungphun neih te hetiang lam vek hi a ni. Tin, kan lungphun te hian hming an nei deuh zel a, a phuntute emaw an phun chhan te hming chawia phuah an ni deuh ber.
Kan sawi tak ah hian lungphun te hi thil engemaw hriatrengnan phun a ni tlangpui a, chung zingah chuan Hmar hnam peng ten Sikpui Roui an hman thin dan leh hemi tuma lung an phun thin ‘Sikpui Lung’ chungchang hi han tarlang ila. Hmar hnam pem kual dan (migratory routes) : Hmar te hi Mizo hnam zingah chuan a lian ber pawl an ni a, kum zabi 15-na leh 17-na inkar vel khan Run leh Tiau lui inkar velah an cheng tawh niin a lang , tichuan kum zabi 17-na velah Tiau lui an kan ta a. Run lui an zawh hian Ralte te nen an zawh ho ni awm tak a ni a, he hla thu atang hi chuan - “ Runtui kawi e, Ralte nu leh, Ralte pa leh Kan in kawia, Runtui kawi e” ( we winded along the meanders of Runtui with the Ralte men and women) Kum zabi 17-na hnu lama Mizoram an luh hnu hian Champhai leh a chhehvel ah te hian an inbengbel a. Tun thleng hian an lo awm tawhna khua te hian Hmar hnam hming chawiin khaw hming an neih deuh zel a, entirnan –Zote, Ngur, Chhungte, Khawzawl etc. Hemi hnuah hian Mizoram hmar lamah pem in tun thleng hian hmar lam tlang dung hi Hmar hnam ho awm tamna(concentrated areas) a lo ni ta a ni. Tin, Mizoram chhung mai piah lamah Manipur leh Assam ram chhung, Mizoram ramri dep velah te an khawsa bawk. Kum zabi 19-na bawr vel khan Manipur chhim thlang lam (south-western hills), tuna Churachandpur District ah te hian an pem lut tan a, thenkhat chu Meghalaya state chhung Jaintia Hills thleng pawha pem an awm bawk. Tin, Assam chhunga Cachar hills leh Tripura velah pawh thahnem tak an awm bawk a ni. Manipur ah rau rau chuan tunah hian Hmar hnam te hi Churachandpur District ah an tam ber. Sikpui Ruoi hi eng nge ni ? Sikpui Ruoi hi Hmar hnam te kut pui a ni a, kumtina hman erawh a ni lem lo. Kum thum chhung vel ei leh bara malsawmna an dawn a, khua in harsatna an tawh loh chuan lawmthu sawina atan he kut hi an hmang thin. Amaherawhchu, chhiatna an tawh te leh harsatna an tawh hunah te chuan he kut hi an hmang ngai lem lo. Lawmthu sawina leh hlimna lam (thanksgiving festival) a nih avangin ei leh bara an dinhmun a ziaawm lai, malsawmna an dawn lai leh hmelma lakah pawh an him lai, hun ralmuanga an awm laiin he kut hi an hmang ber thin. Thlasik laia hman thin a nih avangin a hming pawh hi Sikpui Roui tih a ni. He kut hi sakhaw biakna nen a inzawm leh lova, mipui vantlang intihhlimna kut a ni deuh ber. Mizote kut dang ang bawkin he Kut an hman dawn hi chuan Zu leh sa a tam a, an inbuatsaih nasa a, a hma thla 2/3 velah te an lo inbuatsaih lawk thin a ni. Sikpui Roui hi Hmar hnam tan chuan hun pui leh nghahhlelhawm, Hmar hnam te inpumkhatna hun a ni a, chuvangin a hlu em em a ni. Sikpui Lung Kut neih hma kar khat velah pa hovin ramhnuaiah lung phek hlai tha tak leh a nghahchhan tur lung dang pathum zawngin an vak chhuak a. Heng lung te hi an uluk em em a, mihring kut hnu leh keh awm lo, tuma tih la tih chingpen loh a ni tur a ni. Tichuan an duh ang an hmuh hnuah khua ah zawn lutin kut an hmanna turah an dah a. Kut an hman hma ni chiah ah heng lung te hi an phun ta a ni. An phun dan chu – mipa naupang kum 12-14 inkar bawr vel (kel khal rual vel an ti deuh kher thin) pahnih hi an inbuan tir a. A tlangpuiin heng naupang te hi Hmar hnam chi peng pakhat, Lungtau hnam atangin an thlang thin. Naupangte chuan an kawngah puan an vet a, tichuan an puan ven a vuan chung chuan inchawi kan an tum thin a. A khingpui kha a chawi kan theih chuan chak zawka puan a ni thin a. A han chawi kang a, leia a dah thlak leh chiah khan a chak lo zawkin lei a zuk rahna chiah kha an chhinchhiah a. Chumi hmunah tak chuan lung pakhat kha an phun ta a. Lung dang pahnih kha a bul hnaiah, lungthu ang deuhvin an phun veleh a, tichuan a chungah lungphek kha an phah ta thin a ni. Tichuan lung chu phun zawh a lo ni ta a, thuthleng anga hman theih a ni. Hetiang lungphun hi archaeological term chuan ‘stone seats’ tih a ni. Chuvangin Mizote hian megaliths chi hrang hrang zingah ‘stone seats’ hi kan lo nei ve reng a ni. Tichuan a tukah chuan Sipui Roui chu tan a ni ta a, hemi puala hla an neih ‘Sikpui hla’ chu an sa dual dual a, a then an lam bawk a – ‘Sikpui inthang kan ur laia Changtuipui aw sen mahrili kang intan ‘ Sun razula ka lei do aw, Laimi sa ang Changtuipuiin lem zo a Ke ralawna ka lei do aw Sunah sum ang, zana mei lawn invak e An tur an sa tlua ruol aw, In phawsiel le in ralfeite zuong thaw ro ‘A va ruol aw la ta che, Suonglung chunga tui zuongput kha la ta chah Hla hriltu/ Khuongpuzailak leh khuangpu te chu an lungphun/Sikpui lung chungah khan an thu a. Sikpui Lung hi kut an hman lai hi chuan serh hran a ni a, khuangpu leh hla hriltu lo chu thut ve phal a ni lo. Hla an sak lai hian an la urhsun em em a, an sak laia lo nui emaw, lo ti mai mai an awm chuan a bul atangin an tan tha leh thin a, chutiang a nih loh pawhin kut hman kha an titawp thin bawk. Chutiang khawp chuan Sikpui Roui hi Hmar hnam te hian an ngai urhsun a, an la thu tak em em a ni. Sikpui Hla an sak hian Kut an hman chhungin hmun pawimawh tak a luah a, kut hman tan dawna sak thin a nih avangin an ngai urhsun a, an kut hman dan thlengin nghawng a neiah an ngai thin. A hawnna (sikpui hla an sak zawh hian) an neih zawh hian nula leh tlangval, nutling patling te chu hlim takin an lam a, nileng zankhua in an lam ta thin a ni. Hmar hnam te hian Sikpui Roui hi engtik hun lai atanga hmang tan nge an nih tih zawhna hi chhan har tak a ni a. Amaherawhchu pawm dan tlanglawnah chuan Run lui leh Tiau lui inkar vela an khawsak hun lai, kum zabi 16-17 inkar bawr vel kha a ni hmel. HV Vara hian ‘Hmar Hla Hlui’ tih bu ah hian Sikpui Hla chi hrang hrang chang 47 vel a lakhawm a. Sikpui Hla ah hian khaw hming hrang hrang - Bualkhua, Sizawl, Hmuifang, Kelchal, Tlangzawl, Kawlchem, Khuathlo bakah Run lui leh Tiau lui hming te, ransa hming Sial etc. te a lang a. B. Lalthanghliana chuan heng khaw hming hrang hrangte hi Ru leh Tiau lui inkara khaw awm te an ni a, chuvangin an phuah laia an khaw hming hriat leh an khawsakna te an phuah tel a nih a rinawm. Chuvangin Sikpui Hla te hi Run leh Tiau lui inkara an khawsak laia an phuah a nih a rinawm’ a ti bawk. Tin, Mizo te hla hmasa (folk songs) tam tak te hi helai hmuna an awm laia phuah chhuah niin a lang bawk. Hetih lai hian L. Keivom chuan Sikpui Hla te hi Chin Hills(Burma) luh thlak hma a phuah a nih a rin thu a sawi bawk. Mizoram chhunga Sikpui Lung kan hmuh theih langsar tak pakhat chu Champhai bul, Zote khaw hluiah a awm a. He Lung bulah hian hetiang hian a inziak a, ‘HE LUNG HI HMANLAI HMAR HO SIKPUI LUNG A NI TIN KEINI KUM 28.2.1918 A HIAN KAN AWM TA - ZAHULA SAILO"(This is the Sikpui stone of the Hmars of the past and we occupied this place from 28.02.1918 - ZAHULA SAILO). Heng bakah hian tun thlengin Hmar hnam chenna laiah (Mizoram leh Manipur ah te) Sikpui Lung te hi hmuh theihin a la awm. Archaeology zirna huangah hian hetianga lungphun lam zirna hi ‘study of megaliths’ an ti a. Greek tawng ‘mega’ (lian) leh ‘lithos’ (lung) atanga lakchhuah ani a, lungphun lian emaw, lung tam tak inphun emaw sawina mai a ni a. A huhova awm sawina hi megaliths an ti mai a, a mal a ding hi monoliths an ti bawk. A zirna huangah chuan Lungphun te hi chi hrang hranga sawi thin an ni a, menhir (a ngila ding), Dolmen (lungphek bawk, a hnuaia do tu awm), alignment( a tlara phun), cairns(lung tam tak tiankhawm/chhun khawm) te leh a dang tam tak te an awm a. Mizoramah hi chuan hriat theih chinah Menhir, Dolmen, alignment leh cairns te hi a awm ve a. Mizoram chhim lama Mara hnam ten an lalte hriatrengna tura hman laia an siam thin, lung an tiankhawm ‘Phura/Pura’ an tih hi ‘cairns’ chu an ni a, tuna kan sawi lai mek Sikpui Lung hi ‘Dolmen’ a ni ve thung. Meghalaya state a Khasi te hian Dolmen chu an ngah khawp mai a, an ni ah chuan chuan mitthi puala lungphun a ni ber. Khasi ho chuan ‘dolmen’an phun hian a bulah ‘menhir’(lungphun pangngai) an phun tel ngei ngei thin a, a inkawp tlat a ni. Lungphun pangngai khan mipa(male stone) a ni a, a bawka phun(dolmen) kha hmeichhia(female stone) a ni. Anni ah chuan hetiang hriatrengna lungphun hi thlahtute biakna (ancestor worship) leh inthlah chhawnna lam entirna(procreation) a ni. Kan tarlan tak angin Mizoramah chuan ‘Dolmen’ ang chi hi kan ngah lem lova. Sikpui Lung bakah hian tunhma in Mara hnam te hian mitthi te hriatrengnan kawtchhuahah hetiang ang hi an phun ve thin a, chu chu ‘longphei/lophei’ an ti a, chumi bulaha chuan hriatrengna tur thing (wooden memorial post) ‘Thangri’ an phun tel ngei thin. Longphei hi thlan chungah an phun thin a. Lungphek an phah a, chu chu lungphek dang 4 (pali) in a sir tinah an do kang a. Longphei lungphun hi a tlangpuii ft 2/3 a sei, feet 2 a hlai leh feet chanve vela sang a ni tlangpui. Naga hnam Tangkhul te, Konyak te pawhin dolmen hi mitthi hriatrengnan an phun thin bawk. Hetianga hnamdang ten mitthi te hriatrengnan an hman thin lai hian Hmar hnam chuan hun hlimawm an hman thin ‘Sikpui Roui’ laiin an phun ve thung. - Dr Malsawmliana Thulakna te : B. Lalthangliana, Mizo Chanhin. p xxxi Ibid, p93 H. Songate, Hmar History, Imphal, 1958, p81 B. Lalthangliana, op.cit.p96 TS Gangte, The Kukis of Manipur, Gyan Publishing House, New Delhi, 1993. p34 Lalremlien Neitham ‘Sikpui-a Festival with a Difference’ an article published in remaginedreality.blogspot.com H.Zadawla ; Sikpui Ruai leh Sikpui Hla, an article (unpublished) L.Khuma Varte ‘Genesis and Exodus of the Mizos : A case study of Hmars’, as cited in Girinda Kumar(ed) ‘Geographic Vol-I’, July, 2006.p50. H.Zadawla; op.cit L.Keivom, Zoram Khawvel-1, (Aizawl, 1994)(2nd Ed), p20 HV Vara, Hmar Hla Hlui (The Hmar Folk Songs, Lyrics and Chants), Churachanpur, ICI Press, 1985(2nd Edition). B. Lalthangliana, op.cit.p31 Ibid, p92 L. Keivom, op.cit.p21 Catherine Namita Shadap Sen, The Origin and Early History of the Khasi-Synteng People, Firma KLM Pvt.Ltd. Calcutta, 1981.p24 NE Parry, The Lakhers, Firma KLM Pvt. Ltd. Calcutta, 1976.p415 Chawngkhuma Chawngthu, Mara Khawtlang Nun, Mizoram Publication Board, Aizawl.2005, p86