Thursday, February 10, 2011

HLA PHUAHTU MANHLEIA (1898-1940)

Hla phuah thiam Manhleia(1898-1940) hi a hming dik tak chu, Lalmanhleia Sailo a ni a, Mizo lal ropui Lallula thlah kal zel a mi a ni. A chanchin kan chhui tak tak hma in an inthlah chhawn dan hi han tarlang hmasa ila a tha awm e.

A. Lallula Fate : 1) Lalpuiliana 2) Lallianvunga
3) Mangpawrha 4) Vuttaia
5) Ridawpi
B. Vuttaia fate : 1) Lalnguauva 2) Lungliana
3) Lalkhuma 4) Lallunga
5) Vanthanga 6) Sainguauva
7) Kairuma
C. Vanthanga fate : 1) Saithawma
2) Lalkungi
D. Saithawma Fate : 1) Manhleia
2) Lalzikpuii

Manhleia pu Vanthanga hi Vuttaia fate zingah chuan hriat lar vak a ni lem lova, chanchin ziahna bu dangah pawh hmaih a ni fo thin. Piler khuaa an awm laiin kum 1870-1880 bawr vel khan Vanthanga hi lal a ni a, fa pawh pahnih a nei.

Vanthanga fate pahnih Saithawma leh Lalkungi te hian chanchin ngaihnawm tak an nei a, han tarlang ila a tha awm e. Pilera an awm lai hian kum 1880 vel khan Dihai Pawi hovin an run a, mi tam tak salah an man a, chung zingah chuan Saithawma te unau pawh hi an tel ve a. Khua an thlen pui hnu chuan Pumah an sal man te chu an thlung khawm a, Saithawma te unau erawh chu lal fate an nih avangin an thlung ve lova, Lal In lamah an hruai thung a. Ral lu an lam a, a khat tawkin an sal mante chu an talh thin a, an ni unau pawh chuan an hlau hle mai a. Hun engemaw hnu ah chuan Vanthanga chuan a fate chu an la dam tih a hriat chuan mi a tir a, ‘kan rawn tlan leh thuai dawn e’ tiin. A enkawltute pawh chuan lal fate an nih avangin an duat hle mai a, an fate tlukin an enkawl tha a. An rawn tlan leh hun nghak chuan an awm ta reng a, mahse tlan ni tih reng an nei ta si lova. Tichuan an lu lam tur a tih a ni ta a. An unau chuan an lu lamna tur zu tur buh an den tir ta tlat tlat a, ‘in den zawh hian in chawl vang vang tawh ang’ an ti a. Engmah an hriat loh avangin phur takin an deng sauh sauh a.

(Thlalak-a mi hi Manhleia fanu Pi Saichhungi, South Sabual a ni)

Ni khat chu, pitar pakhat hi an buh denna ah chuan a lo kal a, ‘naute u, in buh denna chhan hi in hria em ?’ tiin a zawt a, anni chuan an hriatloh thu an sawi a. Tichuan pitar chuan an unau chunga Pawiho thiltih tum dan zawng zawng chu a hrilh ta vek a, an buh den te pawh chu chumi atana zu siamna tur mai a nih thu te a hrilh a. Anni unau chuan thil awmzia an han hriat chuan an thlaphang ta em em mai a, tih vak ngaihna lah an hre der si lo. Pitarte chu tanpui turin an sawm ta ngawt a. Pitarte chuan a khawngaih em avangin ti hian rem a ruat sak ta a. “Zan rehah, mi mut hnu ah chhuak ru ula, in kalna a piangah chhawl hnuk ula, a chang leh hnung zawngin kal thin ang che u” a ti a. Tichuan a zan la la in mi mut reh hnuah an chhuak ta a. Kalkawngah chuan pitar hrilh ang chuan an ti zel a, a tawpah Tiau lui an thleng ta hlawl a. Tiau lui chu a lo lian hle mai a, han kan mai chi lah a ni hek lo. Beidawng takin an thu ta ringawt a. Chutia beidawng taka an awm lai chuan thlang lam atangin Sakei lian zet mai hian a rawn pan chhut chhut mai a, a mei a hem luap luap bawk a. Anni unau chuan an hlau hle mai a, tih vak ngaihna an hre der si lova. Sakei pawh chuan tihnat tum hmel a pu lem lo a ni ang; Saithawma tih ngaihna hre lo chuan ‘ Sakei meiah hian vuan mai ila’ a ti ta ngawt a. Mahse a nau chuan a lo ngam awzawng si lova. Saithawma chuan a meiah chuan a vuan a, mak deuh maiin sakei chuan engtia tih tum ta lo chuan lui chu a hleuh kai pui ta mai a. Vau kam a thlen chuan sakei chuan Lalkungi lak leh tum chuan a let leh a, mahse Lalkungi chuan a u tello chuan a ngam der si lova. Chu chu sakei chuan a hre ve ni ngei tur a ni, Saithawma lamah chuan a let leh a, a hruai phei leh ta a. Tichuan, a rualin an unau chuan a hruai kai taa. Saithawma’n Sakei meiah a vuan a, a nau in a u kawngah a pawm bet bawk a, him takin Tiau chu an kai thei ta a ni. Chutia an han kai takah chuan sakei chuan hmelma laka humhimnan ti ni awm takin ring takin a hahum vak vak a. An thla a muang ta huai a. An sal tan hunchhung hi kum 15 vel a ni awm e. Zokhaw lam panin ramhnuai kawngah chuan an unau chuan an kal leh ta hnak hnak a, Sakei pawh chuan a zui ve zel a. An ei turin kalkawngah te chuan sa te pawh a seh sak a, mahse an ei tawk bak chu sakei chu an pe kir leh thin. Zokhua an thlen takah chuan sakei pawh chuan a kir san ve ta a. Zokhua an thlen chuan Lalte chuan an lo khawngaihin an lo duhsak hle a, an mahni pualin ran lu kim te pawh an talh a ni awm e.

Hemi hnu hian an khua Pilerah an lut leh a, a pate chu an lo lawm em em a, a lawmnan khawtlang ruai an siam ta a. Heta tang hian khawi hmunah te nge an awm kual zel hriat kim theih a ni ta lova, hun engemaw hnu ah Kanghmunah lo thleng thla in hetah hian awmhmun an beng bel ta a ni. Kanghmun lal, Lalbuanga chuan a duhsakin Sailo lal thlahte an lo ni bawk a, a lo ti tha hle a ni. Kanghmunah hian Saithawma hian nupui Khuangi a nei a, fa pahnih - Manhleia leh Lalzikpuiii an nei a. Hemi hnu hian Saithawma hian engtin chiah nge Kanghmun hi a chhuahsan tih hriat a ni lo. Amah hi kum 1890- a ‘Lal leh lal kan intum ang’ ti a Changsil kai a Bawrhsap, Capt. Browne sakawr chung chuanglai kapthla tu kha a ni. Kanghmunah hian tun thlengin ‘Saithawma thei’ a la awm a, hei hi theipalingkawh a ni. A tui hle. Kanghmunah hian an unau in thang an chhuah ve ve bawk. Lalkungi hian a hun kal zelah sakei hi a ngainat phah a. Tum khat chu Kanghmunah sakei lianpui mai hi an tihlum a, an en huai huai mai a. Lalkungi chuan a va en ve a, mahse a lung a chhe em em mai a. Puan dumin a khuh a, artui leh tuibur a theh a, a tap ta chiam mai a. A fanu, Thangluaii chuan a hau va, ‘ka nu enga ti nge, Sakei i tah tak mai ? a zahthlak lutuk’ a ti a. Ani erawh chuan, ‘Tiau lui min hruai kaitu kha nih loh pawhin a laina hnai tal chu a ni ang, chuvangin tap lo thei ka ni lo’ a ti a. Kanghmunah hian a thih thlengin a awm a, a thlan lung pawh tunah hmuh theihin Kanghmunah hian a la awm a. a thlan lunga inziak dan han tarlang ila:

HRIATRENGNA

LALKUNGI, PILER LAL VANTHANGA FA.
A U SAITHAWMA NEN SALAH KUM 15 AN TANG A.
AN LO CHHUAHIN THANG AN CHHUAH VE VE.

Manhleia chanchinah lut dawn tawh ila. Kum 1898 khan tuna Kanghmun chhim lam mel 3 a hla, Sengkawn ah a lo piang a. Sawi tawh angin a pa chu Saithawma a ni a, a nu chu Khuangi a ni. Farnu pakhat, Lalzikpuii a nei a, ani hi Mizote zinga hmeichhe tirhkoh hmasaberte zinga mi a ni. Sengkawnah hian engtia rei nge an awm hriat a ni lova, chumi hnuah Kanghmunah hian an pem ta a ni. Kum 1927 ah S.Sabual lal, Rumliana upa min ber, Sainghilhlova(Saibawnga tia koh) fanu, Lalruaii nen inneiin fanu 2 leh fapa 2 an nei a, chungte chu -
1) Ngurchhuani 2) Saichhungi
3) Saikunga 4) A. Lalliana

Amah hi palian tak leh sa tha tak a ni a, feet 6 vel a sang a ni awm e. Pa invawng fel, sakhaw mi leh tawng tam lem lo tak a ni. Inngaitlawm tak leh tlawmngai thei tak a ni bawk. A pa len ang bawk hian a hlam pawh a sei hle. Amaherawhchu a hriselna a tha lova, ‘ruhseh pui’ an tih mai hi a ke ding lamah a vei a, a kal pawh a bai phah deuhva. Chutichung pawh chuan a la tlawmngai hle tho a, ‘sa a tla e’ an tih pawhin a tlan hmasa ber pawlah a la tang thei zel a ni. Pa tawngtam lem lo tak anih rualin fiamthu a thiam a, an hlimpui hle thin. Thlan laih nikhua leh puipunna velah te pawh a bul awm a nuam thin hle. Zirna lamah chuan Upper Primary a zova, solfa a thiam hle bawk. Sawi tawh angin amah hi sakhaw mi tak a niin kohhran rawngbawltu rinawm a ni a, Biakin inkhawm ah te pawh zaihruaitu ah a tang thin.

A hriselna a that takloh avangin ram lam hna a thawk thei ta lova, an tan eizawn a buaithlak ta deuhin a hria a. S.Sabual khuaa a nupui chhungte belhzai an rel ta a. Hetih lai hian a fate 4 hi an piang vek tawh. Tichuan kum 1939 tir lamah S.Sabualah an pem phei ta a, hetah hian a thih thlengin a awm ta a ni.

Manhleia hi mi lungleng thei taka ni a, hetia Kanghmun chhuahsan a Sabuala an pem tak hnu pawh hian an khaw hlui lam chuan a lung a len thin hle a, nitin mai hian a thlir reng thin a ni awm e. Zai ngaina mi a ni a, solfa te pawh a thiamin a tuipui hle bawk a. A nupui Lalruaii pawh hi zai ngaina mi tak leh a hunlai a zaithiama an sawi a lo ni leh zel a. An inneih dawn pawh hian fa zaithiam tak tak an neih an ring hlawm a. An tute zingah zaithiam tak tak te pawh an awm reng a, chung zingah chuan Helen Zaithankungi hi a lar ber awm e. Hla pawh a phuah hnem ve hle a, a hla phuah tam ber hi nupui a neih hnu leh a hriselna a thatloh hnu a a phuahte an ni deuh ber. Hla a phuah dawn hian hmun khawhar lama pan ngai lova, khumah mu zangthalin ditip hi mit khap lo lekin a en a, a rum vung vung thin an ti. Hetia a awm tawh hi chuan a fateho pawhin hla a phuah dawn a nih hi an ti mai thin.

A hla te hi a nupui neih hnu kum 1930-1939 inkar vela a phuah deuh vek a ni a, a hla phuah zat chiah hi hriat a ni ta lo. Tuna kan hmuh theihte han tarlang ila.
1. Khawvel sual thimah hian (KHTB No. 18)
2. Ngai teh, nunna kawng ka buatsaih a ti (KHTB No. 20)
3. Ngai rawh, a lo kal leh ngei dawn e (KHTB No.46)
4. A lalna chatuanin a zual zel ang (KHTB No.106)
5. Khawvel lungngaih leh hrehawm tuar mah ila (KHTB No. 175)
6. En teh Chahndamtu i lal chuan (KHTB No.21)
7. Ka thih aia thi a chu (Thalaite Hla Bu by Rokunga No. 140)
8. A chhungah lo cheng la (Thalaite Hla bu by Rokunga No.247)
9. Kumhlui ngaihawm (Thalaite Hla Bu by Rokunga No.86)
10. YMA Hla(Thalaite Hla Bu by Rokunga No.58)
11. Ka ram hlui tur ka chenna h i(KHTB No. 22)
12. Thil hluite chu an ral ta, ngaiteh an lo thar ta
13. ‘Zawlneiten an hrilhlawk Lal Messia kha’ (KHB No.110)
( KHTB - Kristian Hla Thar Bu)

Tarlan tawh angin, a hla te hi hriselohna in a tlakbuak hnua a phuahte an ni hlawm a, hei vang hian ni mai thei e, a hla te hi vanram ngaih lam hla deuh vek an ni a.
“ Khawvel lungngaihna leh,
Hrehawm tuar mah ila;
Aw, ka thlir ang ram nuam,
Jerusalem thar khi”
(Mizo Kristian Hla thar bu. No. 175)

tiin lungngaihna leh manganna a tawrh laite pawhin ‘Jerusalem ram nuam’ chu a thlir fan fan a,

“ En teh Chhandamtu, i lal chuan,
Thing anchhe dawngah a nghak che;
Kei pawh channdamtu, min nghak rawh,
Ka lo kal kawng hrehawm mahse”(Mizo Kristian Hla thar bu. No. 20)

tiin hrehawm ah pawh a pan tal tal zel a ni. A hla phuah zinga a duh berte zinga mi ‘Khawvel lungngaih leh hrehawm tuar mahila’(Mizo Kristian Hla thar bu. No. 175) phei hi chu a nun ram innghahna leh a testimony hla a ni hial awm e.

‘I ram ni tla seng lo,
Angel varte awmna;
Tah chuan khawvel lungngaih,
Puan ang a chul tawh ang’

tiin a beisei ram chu a thlir nitin thin. He hla hi chang 8 laia sei a ni a, a hla zingah chuan a duh ber a ni.

Manhleia hi hla phuahtu dangte anga hla a neih rual a a thluk nei nghal mi a ni lova. Solfa a thiam bawk avangin a thluk hi a siam leh mai thin a, solfa in a siam nghal zel thin. A hla pakhat, ‘Ngai rawh, Ka lo kal leh ngai dawn e’ tih erawh hi a chu a hla a neih rual hian a thluk a nei nghal thung.

Hetih lai hian RL Thanmawia chuan ‘Mizo Kristian Hla Thar Bu(1988) ah hian hla thenkhat ama phuah anga ziahlan a awm a, chungte chu - Ka va ngai em Lal ram ropui (No.244), Ka nghakhlel Zion Khawpui thar(No.232) leh ‘Zawlneiten an hrilhlawk Lal Messia kha’ (No.8) an ni a. Amaherawhchu heng hla te hi Manhleia hla te nilovin hla phuahthiam ve tho Hleia(1878-1954) phuah zawk an ni a, he Hla Bu siamtute hian Manhleia tih chu Hleia hming pum emaw tiin Manhleia tiin an dah ta mai a ni’ tiin a ziak a. (RL Thanmawia, Zin Kawng Rapthlak Zawhtute, 1994). Heng zingah hian kum 2007-a Mizo Kristian Hla Thar Bu chhut that a nih khan ‘Ka va ngai em lal ram ropui’ leh ‘Ka nghakhlel Zion khawpui thar’ tih te chu Hleia(Hleithangpuia) phuah angin ziah lan a ni ta a, amaherawh chu ‘Zawlneiten an hrilhlawk lal Messia kha’ tih erawh chu Manhleia phuah ang zela ziah a ni a, heia vang hian he hla hi chu Manhleia phuah ni a ngaih a ni.

Heng bakah hian ‘Thil hluite chu an ral ta, ngaiteh an lo thar ta’ tih hla pawh hi Upa Hrima, Hunthar chuan Manhleia phuah ngei a ni tiin a sawi bawk.

Kristian anih hma hian khawvel lam hla te pawh a phuah ve nual a, mahse a thih khan a hla te hi phum tel anih avangin hriat theih a ni ta lova. A hla phuah zat pawh hi hriat a ni ta lo. A sulhnu hmuh theih hnuhnung ber pawh a ‘sermon bu’ a ni a, mahse hei pawh hi ram buai lai khan an thuhrukna lamah tihchhiat a ni a. A thu leh hla hi chhui theih a ni ta lo. A hla phuah kan hmuh theihte atang hian a rinna lama a ngheh zia a lang a, ‘Biak In tawngtaina hla’ an tih mai ‘A chhungah lo cheng la’(Thalaite Hla Bu. No. 247) atang te hian Pathian Biak In a ngaihhlut zia a lang awm e.

“ Tin, i hminga kan rawn inkhawmin
Kan hruaitu ah nang lo tang la;
Kan thiltih leh kan ngaihthlakte chu,
I hming ropuina lo ni se”.

Pathian fakna hla mai bakah hla dangte pawh a phuah nual a. A hla phuah run pu i(1930-1939) vel lai hi YLA(YMA) din tan hun nen a inrual avangin thalaite cho chhuak thei tur hla lam chi te pawh a phuah a, ‘YMA Hla’ a phuah atang hian a hnam rilru put chu a rawn puang chhuak a, Zoram tan a thahnem ngaihzia pawh a lang awm e.

“ Aw par ang lo vul zel la, kan zoram nuam,
Hnamtin zaleng kan hlim nan ;
Finna, thiamna lo sang zel sela,
Lungrualte’n kan leng za tawh ang.
Aw ka lenrualte u, lo tho ru,
Kan ram khua a var chiang ta e;
Ka thlang sappui nun ianga lengin,
Hnam nun chawisan i tum ve ang”.
(Thalaite Hla Bu by Rokunga No. 58)

He hla hi ‘YMA Hla’ tih a ni na in, ram leh hnam hmangaihna hla a ni a, hetiang lam hawi hla kan neih hmasak pawl tak a ni hial awm e. Hla kan neih tam loh lam Kumhlui thlahna lam hla pawh a lo phuah bawk a,

“ Kumhlui ngaihawm, kumhlui ngaihawm,
Za mual i liam dawn em ni ?
Dam takin aw Lalpa hma ah,
Lawmin thu puang ang che”
(Thalaite Hla Bu by Rokunga No. 86)

Sabuala an awm hnu lawk hian a hrisel lohna chu a zual chho zel a, pumpui thatlohna te a nei leh ta zel a. Tichuan kum 42 mi niin January 1, 1940-ah chuan khawvel lungngaih leh hrehawm tuar zovin a nghahhlelh em em ‘Jerusalem thar’ chu a lo pan ta a ni. A thih dawn hian a nupui Lalruaii nutapa, Chhuanvawra hnenah thu a chah a, hetiangin, ‘hei, kei chu heti hian ka thi mai dawn a. Ka nupui fanaute hi duat takin lo enkawl ula. Tin, ka hla phuah hi ka thlan lungah hian ziah tel vek sen a ni dawn lova, ka hla phuah zinga ka duh zual deuh deuh leh tha ka tih deuh deuh hi in rawn ziak dawn nia. Ka thlan lung chu sial hian in han phun dawn nia’ tiin. A thurochhiah ang ngei chuan a thlan lungah a hla phuah zinga a duh deuh deuh te chu ziah lan a niin Sialin an phun ta bawk a. A nupui fanaute chu Chhuanvawra te chuan an enkawl ta bawk a, a fate hovin hna an thawh theih hnu chuan an nu hovin an awm hrang ta chauh a ni. A thlan lung a inziak dan chu hetiang hi a ni.

“ LALMANHLEIA SAILO
LALLULA TUCHHUAN
KUM 42. 1.1.40
A HLA SIAM :
Khawvel lungngaihna leh. No-35
khawvel sual thiamah hian. No-34
Ngaiteh a lo kal leh dawn e. No. 73
Enteh Chhandamtu, i lal chuan. No.-64

A hla tawpa hla No. inziak hi eng hla bu ber nge hriat a ni lo. A thlan lung hi tunah S.Sabual thlanmualah hmuh theih a ni. Tunah hian a fate zingah Saichhungi leh Lalliana te hi an la dam.

(Thlalak a mi hi Manhleia fanu Pi Saichhungi, South Sabual a ni)

Thulakna te :
1. Interview - Upa Hrima, Hunthar Veng, Aizawl, (May 12, 1995)
2. Interview - Chalngura, Kanghmun, (May 16, 1995 ah kawm a ni)
3. L. Sangkima, Manhleia leh a hla te
Mizo Hla leh a phuahtute, Published by Hrangbana College, Aizawl,1999
4. Mizo Kristian Hla Thar Bu.(1998 & 2007 Edition)
5. Malsawmliana, Hla Phuahtu mi pahnih, Thu leh Hla, August, 2002
6. Pastor Chhuahkhama (Ed), Kristian Tlangau, January, 1948
7. PV Lalsanga, Manhleia Chanchin, South Sabual(Unpub)
8. Malsawmliana, Manhleia hla te bihchianna, Aizawl(Unpub)
9. James Dokhuma, Lamsuaka - Biography, Aizawl, 2001
10. RL Thanmawia, Zin Kawng Rapthlak Zawhtute, Aizawl, 1994

3 comments: