Saturday, December 10, 2011

Krismas Chibai !

- Malsawmliana


Thlasik khaw vawt tih takah boruak chu a vawt vin tuk mai a, kut hmawr te pawhin a lum lam chuhin an Ipte chhung lamah an tawmin hlawm a. Chutiang bawkin lu lam pawh chu boruak vawt tak karah chuan lum loh hlauin lukhum in kan khuh fur hlawm a. Hnap tawlh leh tawlh loh pawh hre lo lekin thlasik chuan min tham a. Chung lam han hawi ila boruak thiang kuk karah chuan arsi an lo pe un mai a, ral khatah thlasik kawng a lo insial ruih mai bawk a. Thli a thaw deuh heuh heuh a, sana erawh chuan muangchangin dar 9 hi a lo kawk ve reng tawh a. Inkhawm banna pawh a rei leh deuh hlek tawh na in nu leh pa krismas urlawk zaikhawm thawm pawh a la ri tlat tlat a. Ral leh lamah chuan in pakhata thalai thenkhat hlim taka inkawmkhawm thawm hriat tur a awm bawk a, chhang ban an kang pawh a ni mai thei.

hmawr deuh a, ramhnuai ti tih deuh a in pakhat lo eng ve va va lam chu an pan zel a. Ramhnuai deuh roh anih avangin kawng a zim a, a chhuk deuh hlek bawk nen, chutih karah dai tla in kawng a lo ti nal ve leh zel bawk a. Thalai rual mah nise thla eng hnuai ah chuan kal chak erawh har an ti hle. Chu kawng chu an la kalna ngailoh anih avangin indap chawp a kal a ngai a, mahse an rilru erawh chu a hlim thung. Karlohvah chu in chu an zu thleng a, an lo reh deuh thiap a. Pakhat chuan kawng a’n kik dat dat a, inchhung lam atangin kawng an rawn hawng a, an lut ta dial a. Chu inah chuan mipa naupang leh a naute ho, an nu leh pa hovin an lo cheng a, an inchhung chei dan leh awm dan atang chuan an khawsak a sang thei lo hrim hrim tih a lang a. Chu thlasik vin hlur karah chuan an puanbu enin an mu lum zo ang em ? tih thleng pawh an ngaihtuah thleng thei nghal mai a. Chumi te chhungkaw hmel atang chuan chutiang zan zana inleng tlangval thiau panga, hmelhriat loh lehnghal an han hmu thut chu an zam hle tih a hriat mai a. An hmel en chuan ‘keini chu kan ni ve lo’ ti mai awm hmel an pu a, an tang hra hlawm a. Mahse chumi panga te chu anmahni ti na tura kal ni lovin ti lawm tura kal an nih zawk zia chu an thiltihin an lantir ta zawk a. Ngawi rengin pawisa fai engemaw zat an pe a, anmahni pawh tute nge an nih insawi duh si lovin an rawn kalna kawngah chuan an let leh ta mai a. Chumi te chhungkaw tan chuan lawmthu sawi mai loh chu tih tur a awm lo.

A tuk zan a lo thleng a, thlasik vin tuk hnuaiah chuan thawmhnaw lum tak inbelin an chhuak leh a, hemi zana an kalna erawh Aizawl khawpui chhunga veng ropui leh zau tak a ni thung a, ramhnuai kawng nal taka kal a ngai tawh lo. Step thui lutuk lo an zawh thla a, kawt zawl tlem neiin In pakhat a lo awm a. A hnuaiah an lut thla a, chhungkaw hnihin an lo luah a. An verandah velah chuan thirchhia a lo let rum mai a, han en mai chuan chu in chu thirchhe hralh tur dahkhawmna kudam ni awm zawk tak a ni. Kawngka an han kik a, pitar pakhat hian a rawn hawng a. Chu pitar chuan a inleng te chu thu turin a han ti ve bawkna in thutna kawhhmuh mai tur erawh a nei chuang lo. Chhuatah han thu ngawt dawn se, a tu hmeichhe tleirawl pahnih an mu bawk si. An han hawi kual a, khum an hmu lova, pindan a awm lo bawk a, almirah leh thawmhnaw dahna tur engmah hmuh tur a awm lo. A tute pahnih sikul form chu bangah a inkhai a, a dang thawmhnaw inkhai chu 5/6 vel bak hmuh tur a awm lo. Pitar mutna ah chuan thosi len tet deuh phuar tawh hi a inzar ve a, a tute erawh chuan zar tur an nei lo nge ni an zar ve lo. Chutiang vel chu an inchhung lan dan a ni a, an khawsak san zawng chu a hriat theih awm e. An pi ber chu kum 70 vel a nih hmel a, chhun lamah thirchhe zawng zawngin mi kawmkarah te, a changin luikawrah te a vak kual thin a, a tih fuh chang chuan thir chhe lian pui pui te pawh a hmu thin awm e. A tih fuh loh chang erawh chuan engtham mah hmuh loh te pawh a nei ve tho thin. Chung thirchhia a hmuh ang angte chu hralhin a chhungkua chu a enkawl ta a ni. Hah a sawi theih lova, zah pawh a sawi theih loh. Damloh a thiang lova, awm mai mai a thiang bawk hek lo. Chutia a thawh tau tau zarah chuan a tute pahnih chu harsa takin sikul an kal ve thei hram hram a, an sikul banah an pi chu an pui thin.

Chutiang chhungkua in an rinloh tak mai inleng an nei thut mai chu mak an ti a, a chhan tur awm pawh an ngaihtuah chhuak thiam lo. Chung mite chuan an thil neih ang ang te chu pitar hnenah chuan ‘Krismas chibai’ tih pahin an hlan a, an kal leh nghal ta mai a. Chumi te chhungkua chuan mak an tiin an va hrethiam lo em ! An lawm bawk si, tih vak ngaihna pawh hre lovin an ‘mangtha’ ta ringawt a.

Mi kawm karah te, ram hnuai deuh roh ah te, khawpui laili ah te leh Biak In bul maia mi inhnuaiah te ‘Krismas Chibai’ buk mamawh tak tak an hmu chhuak zel a, chung mite chuan an hma lawka Lal thar lo piang tur chu nghakhlel takin an lo thlir ve a, mahse engtia lo hmachhawn tur nge tih chu an hre thiam lo hle. An ngaihtuahna chuan Bazaar-a thawmhnaw nalh tak tak an zawrh te chu a thleng pha ve thova, mahse an tan kawr mawi inbelna tur kawng a inhawng ve si lo. Kumtluanin tukchhuakin inhlawh ve mahse inluah man leh buhfai leina atan an hman a lo ngai a, Krismas thleng thleng chuan an khek thei si lo. Thenawmah naupang an infiam nak nak a, pistol lem leh motor lem nen an inkhualtelem a, an rak chel chul a. Mahse chungte chu an awh loh vang ni lovin an neih ve theih si loh avangin an thlur mai a, a bak tih theih an nei lo. Krismas ruai thehna tur thawhlawm thawh a ngai a, an nei si lo. Chutih laiin an fate leh anmahni, nu leh pa ngei ngei te pawh chu ruaitheh thlahlel ber ber an ni lawi si. A hma kum Krismas-a an vawksa ei kha an chhunzawm leh na tur a nih avangin thawhlawm thawh tur nei lo mahse an thlahlel lo thei lo. An dinhmun in a zir miau loh avangin Kohhran zaikhawmna lamah pawh an tel hlei thei lova, ruai\heh tura kal a, ei tawk kha an tih theih a ni mai. An vannei a Krismas hma ngeia an chhungkaw dinhmun hre chiangtu leh duhsaktu an tawng a nih hlauh chuan entin tin emaw chuan Krismas chu hlim takin an hmang ve thei ang chu.

Chung ‘Krismas Chibai’ buk kual tute chuan an chhehvelah chibai buk tur an la ngah em avangin hmanhlel takin an phe vat vat a ni ber mai.

Saturday, November 12, 2011

Mizoram chhunga hmun hlui humhalhna dan

- Dr Malsawmliana

Mizoram hian hmanlai thil hlui leh lungphun te engemaw zat kan nei ve a. Hengte hi kan hnam rohlu te an ni a, kan history siamtute an ni bawk. Tin, tunlaiah ngat phei chuan kan sum hnar, khualzin te tlawh duh ber (tourist sites) pawh a ni bawk. Heng hmanlai thil hluite hi ti chhe lova kan hlut deuh deuh leh kan enkawl that a tul hle a ni.

Tunah hian Art & Culture Department hmalakna avangin heng kan thil hlui leh hmun pawimawh te humhalhna tur hian Dan tha tak kan nei tawh a, he Dan hi miputen kan hriat chian leh zual theihnan han tarlang ila a tha awm e. Kum 2001 khan Mizoram rorelna sang ber State Legislative Assembly chuan ‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Act, 2001’ hi a pass a, March 12, 2001 khan Governor remtihna(assent) pawh hmuh nghal a ni bawk. Tichuan tih fel ngaite tih fel a nih hnuah ‘The Mizoram Ancient Monuments and Archaeological sites and Remains Rules, 2003’ chu hman tan a ni ta a ni. He danin a tum a ber chu Mizoram chhunga hmanlai thil hlui leh hmun pawimawh te humhalh a enkawl a ni ber. Tunah hian he dan hmanga vawnhim leh enkawl (protected site) hi Mizoram chhungah engemaw zat kan nei tawh a ni. Tin, tunhnaiah Archaeological Survey of India(ASI) in Vangchhia khua a ‘Kawtchhuah Ropui’ chu ‘Sites of national Importance’ah a puang nghe nghe a ni kha.

Mizoram hmun engemaw zatah hian hmanlai thil hlui, lungphun leh history nena inzawm tlat thil engemaw zat kan nei a, khawchhak lam Champhai District lamah hian a tam zual niin a lang. Hetianga hmun leh thil hlui enkawl ngai te chu Director, Art & Culture Department hnenah ziaka thlenin anin a hmunah a enfiah hnuah Sawrkarah rawtna thlen leh thin a ni. Hetianga engkim tihfel a nih a, kan hnam tana thil pawimawh leh humhalh tlak ni a a hriat chu ‘protected site’-ah puangin humhalh a ni thin. Tin, hetianga humhalh tur chu mimal ta te pawh a awm thei a, entirnan Lungphun pakhat chu an thlahten inti neitu takin an la enkawl chhunzawm thei a, Sawrkar lamin humhalh a duh a nih chuan inremna(agreement) an siam mai thin a ni.
Hetianga humhalh tura puan a nih tawh hnu hia chuan Sawrkarin a hungna(fencing) a buatsaih a, siamthat ngai a awm chuan a siamtha nghal thin. Amaherawh chu, fencing leh siamthat a nih dawn hian a tichhe lo thei ang ber leh a tira a nihna ang chiah a awm reng theihnan tihhmelhem emaw tihchhiat emaw awih a ni lo.
Tin, protected site te hi a tlangpuin en man a awm lova (ordinarily free), mahse hetiang hmun (entirnan lungdawh/lungphun) hi thiltih pui nikhua leh engemaw atana hman a remchang lo thung.

Tunah chuan Mizote pawh kan changkang a, kan fing var ve tan tawh a, thil hlui humhalhna chang pahw kan hre chho ta zel a, a lawmawm hle a ni. Tunhma lam te kha chuan a nachang te kan hre lova kan pal liam mai mai a. Entirnan, East Lungdar khaw daia ‘Lungvando’ pawh hmun 4 ah a bung a, tuna la ding hi feet 8 vela sang a la ni a, a sirah a bung 2 a la awm bawk a. A bung pakhat chu Aizawlah la thla in tunah hian Mizoram State Museum kawtah phun a ni. Aizawla hlutna nei miah lova phun ngawt ai chuan a tira a dinna bulah hian tlu mai mai pawh nise a hlu zawk. Tachhip daia Sibuta Lung pawh a tirah chuan sang tak a ni a, amaherawhchu a bun tak avangin a bung leh lam chu a bulhnai khua ten an hmang tangkai an ti. Tin, Vaphai khaw daia ‘Thasiam Se No neihna’ pawh khi tunah chuan awlsam taka lawn theih turin leihlawn (Step) siam a ni bawk a, a hlutna a bo hle tawh a ni. Tin, Mizo lungphun hluiah te hian miem chi hrang hrang ziah leh ker thin a ni a, hengte hi a tihlu tu leh zirchianna ber turte an ni a. Amaherawhchu, tunah hian lungphun engemaw zat chu kuthlei avanga tihchhiat leh milem inziak te pawh hmuh theih loh khawp te a awm ta. Hetianga kan thil hluite kan tih ching pen thin avang hian zir chiang duh tan pawh zirchian theih loh khawpin a awm phah thin a ni. A bikin lungphunte pawh a lo bung deuh nuai(h) a nih pawhin la darh lo ila, tuna Mangkhaia Lung(Champhai Zotlang) bula lungphun hlui awm tla darh deuh nuaih la sawn lova a awm reng ang hian. Hemi kawngah hian Mizo mipuite kan thanharh chho zel a pawimawh hle a ni.

He Dan in kan thilhlui te a humhalh dan leh hemi kawnga mipuite tih tur leh mawhphurhna te han tarlang ila a tha awm e.
a) Mi tumahin heng thil hluite hi ( ancient monument) an ti chhia in an khawih ching pen tur a ni lo,
b) Ei leh in siamna atan an hmang tur a ni lova, mei chhem loh tur a ni bawk (a bikin Lungdawh chungah te), phalna nei an nih loh chuan
c) Thil zawrhna atan leh fakna (advertisement banner) tarna atan te hman phal a ni lo bawk
d) A hmun tlawh duhte tan pawh Ran emaw Motor emaw ken phalloh a ni. ( a hmun tlawh duh te tana motor dahna an siam bak chu motor ken phal loh a ni). Ran ken phalloh tih hian a hungna te an chil chhe thei a, an ek khum thei bawk a, hemi laka ven nan hian a ni.
e) Archaeological sites te hi phalna nei lo tan chuan laih emaw kut lo thlak ve ngawt theih a ni lo. Entirnan, hmanlaia thil hlui an phumna hmun te pawh hre mah ila, mahni thu a laih ngawt theih a ni lova, thuneituten phalna an pek a ngaih bakah a ti tur dik takin an laih a ngai.
f) Tin, heng thil hlui laihchhuah tuma laih (archaeological excavation) a nih a, engemaw hmanrua/bungrua (antiquities) laihchhuah a awm a nih pawhin State Sawrkar hnenah Report pek tur a ni.
g) Heng thil hluite hi thuneitute thu lo chuan mahni duh thu a lak sawn emaw lak bo ngawt theih a nilo. Lungvando bung pakhat, tuna State Museum kawta inphun pawh hi he dan hi lo nei hman ila chuan phun a ni kher awm lo ve.

Heng bakah hian hmanlai thil hlui humhalh kawngah hian mipuite tih tur leh mawhphurhna tam tak a la awm. Hemi kawngah hian YMA te an thawh hlawk hle a, an fakawm hle a ni. Anmahni ram chhung theuhva thilhlui leh Mizo history a thil tangkai an neih chuan an humhalh vat a, chutiang tihna chang an hriat avang chuan an khua pawh miin an tlawh chak phah fo thin. Khaw changkang zia a ni. Hetiang a nih avang hian a changtu Department (Art & Culture) tan pawh a awlsam phah hle a ni. Tunhnaiah INTACH (Indian National Trust For Art and Cultural Heritage) ten nasa takin hma an la a, Mizoram hmun hrang hrangah zinkualin Mizoram chhunga thil hlui leh humhalh ngaite an tlawh chhuak thin a, mipuite hnenah hetiang lam zirtirna hi an pe thin bawk a, an fakawm em em a ni.

Mizote hian kan hnam thil hi kan chawisan a, humhalh nachang kan hriat chuan hnam changkang leh hnam fing kan ni tihna a ni ang.

Monday, October 10, 2011

NEHU Convocation, 2011

North Eastern Hill University(NEHU),Shillong
XIXth Convocation : September 30, 2011(Friday)
Chief Guest : His Excellency Mohamed Mamid Ansari, Vice President of India





LUNGPHUNLIAN HI MIRAWNG HO PHUN A NI EM ?

-Dr Malsawmliana

Hmanlai Mizo lungphun hluite hi tute nge a phuntute ni ang ? Mizo ni lo hnamdang phun te pawh an ni thei ang em ? tih hi chhui chian ngai tak a ni a, hemi chungchang hi tlem han tarlang ila. Vangchhia khaw a lungphun te hi Vangchhe hnam ho phun ni a ngaihna a awm a, hei bakah hian Lungphunlian te pawh hi Vangchhe hnam ho phun a ni tiin kan mithiam zingah ngaihdan a awm bawk. Chutih rualin Naga hnam chikhat ‘Mirawng’ kan tih (Rongmei) ho sulhnu ni a ngaihna a awm bawk.



Mizoram hmar chhaka khaw pakhat Lungphunlian khaw hming chawi chhan ‘Lungphun lian’ hi tute phun nge ni ang? Tunhma atangin kan mithiam hrang hrangten ngaihdan an lo sawi tawh a. Mipui nawlpui te hi chuan ‘Mirawng’ho phun niin an ngai vek a, chutih rualin kan mithiam zingah Darchhawna, Dr Sangkima, B. Lalthangliana, Liangkhaia, R. Buragohain(hemi chungchang ziak ve tu) te ngaihdan erawh a inang vek lo thung. He Lungphun hi lungphek lianpui mai, meter 4.3 a sang a ni a, Lungphunlian khaw daiah a la ding a ni.

A phuntu chungchanga ngaihdan hrang hrang zingah R. Buragohain chuan Meitei ho phun niin a ring a, Chutih lain Darchhawna chuan Tripuri ho phun niin a ngai thung. Kum zabi 17-na vela Tripuri hnam thenkhat, Tripura atanga Manipura pem chho ho phun niin a ring. Amaherawhchu, Tripura history kan en chuan kum zabi 17-na hi Manikya Rulers hovin Tripura an awp lai leh an ropui lai tak a ni a. Tin, history record-a kan hmuh danin hetih laia Tripura leh Manipur in laichinna kan hmuh chu kum 1662-1663 a Tripura King, Chhatra Manikya’n Court of Manipur tlawh tura mi a tirh kha a ni a. Hetih lai vel hian Tripuri ho Manipura an pem chhoh thu sawi a ni lem lo. Tin, Tripuri hnam ho lungphun dan leh Lungphunlian khaw daia lungphun ho hi a inang lem lo bawk. Chuvangin he lungphun lian tak hi Tripuri ho phun a nih a rinawm lem lo.

Dr Sangkima chuan Vangchhia hnam ho phun niin a ring thung. Amaherawhchu Vangchhia hnam ho hi history bu hrang hranga kan hmuh dan chuan tuna Vangchhia khua leh Champhai leh a chhehvelah hian an khawsa niin a lang. Tin, Vangchhe khuaa ‘Kawtchhuah Ropui’ a lungphun chi hrang hrang te hi Vangchhia hnam ho phun ni a kan ngaih chuan an phun dan style leh an milem ker dan hi lungphunlian nen hi chuan a danglam hle a. Lungphunlian hi engmah inziak lo(plain monument) a ni. Chuvangin kei chuan Vangchhia hnam ho phun niin a lang lo, ka ti.

Hetih lai hian B. Lalthangliana, Rev Liangkhaia, C. Chawngkunga te leh mi thenkhat hian Naga hnam peng khat Rongmei (Mirawng kan tih) ho in Mizorama an awm laia an phun niin an ring thung. B. Lalthangliana chuan Mirawng/Rongmei ho hi ku zabi 17-na lai vel khan Mizoram hmar lam, Manipur ramri dep velah hian an lo cheng tawh a ti. An lo chen tawhna ram Tualcheng khaw chhehvelah te leh Vankal tlang dung velah te hian hnuhma engemaw zat an nei niin a sawi bawk.

Mirawng ho hi tute nge ?
Mirawng/Rongmei ho hi Naga hnam chi khat, tuna Manipura cheng te an ni a. Naga hnam chi 10 zinga Kacha Naga hnam peng an ni. Kacha Naga hnam peng 4 te chu Zemi (Zeme/Zemei), Lyengmi(Liangmei), Maroungmai(Rongmei) leh Kabui te an ni. Kum 1963-a Nagaland chu state puitlinga hlan kai a lo nih khan ‘Kacha Naga’ tih chu paihin ‘Zeliang’ ti a dah an nia, chu chu Zemei leh Liangmei hnam kaihkawp a ni. Hemi hnuah hian Rongmei tel lehin ‘Zeliangrong’ tih an lo ni ta a ni. Heng hnamho ah hian Kabui Naga te an tel bawk. Anni ho zingah hian Rongmei ho hi hnam lian an ni a, an ‘homeland’ ni a an ngaih chu Manipur khawthlang lam tlangdung, Imphal valley leh North Cachar hills(Assam) inkar hi a ni. Tunhma chuan Manipur, Assam, Nagaland, Tripura, Meghalaya leh Mizoram ah te an awm thin a, tunah Manipur-a Tamenglong District ah an awm.

Rongmei tih hi Maroungmei tih atanga lak a ni a, anmahni tawng chuan ‘Rong’ tih chu ‘chhim lam’ tiha ni a, ‘Mei’ tih chu mi/mipui tihna ni. Tichuan Rongmei tih chu ‘chhim lam atanga rawn kal’ tihna tluk a ni. Anmahni chanchin kan chhiar chuan Zeliangrong hnam ho hi China rama chhimthlang(Southwest region of China) atanga Naga hnamdang -Ao, Angami, Sema, Lotha, Tangkhul, Rengma te nena rawn pem thla ni a rin a ni a. Burma ram leh South East Asia ramah rawn lut thla in tuna India hmarchhaka hian lut ta niin a lang. (Gangumei Kamei, A History of the Zeliangrong Nagas, Guwahati, 2004). Naga ho hi Asia chhim chhak ram South East Asia) a cheng hnam ten en hian inanna tam tak an nei a. Naga History kan chhiar chuan kum zabi 13-na velah tuna an chenna hi Burma atangin an lut niin a lang. Zeliangrong hnam ho pawh hi Naga hnam dang ang bawk a, Burma atanga lut niin an ngai.

Rongmei chanchin ziaktu G. Makuga chuan ‘Liangmei hovin Angami an zui a, chumi hnuah Zemei hovin Manipur chhim thlangah an zui leh a, a dawt lehah Rongmei hovin Manipur khawthlang lam an lut veleh a. Hei hi tun thlenga an ‘homeland’ ni a an ngaih chu a ni a ti. Tichuan Rongmei ho chu Naga hnam zingah rau rau chuan Chin Hills(Burma) atanga lut hnuhnung ber an ni a. G. Makuga chuan ‘Chin Hills-a Rongkiang tlangdung atanga Rongmei ho an chhuah hnuah Kookies (Koomees an tih bawk) te chuan kum zabi 17-na velah an zui veleh a. Mizorama an luh hnu hian Rongmei ho hi Lusei hovi Mrungs (Miruang/Rongmei) tiin an hria’ tiin a ziak.( Introduction to the Rongmei Nagas, Imphal, 1994). Mizorama an awm lai hian hmar chhak lam –Champhai, Tualcheng, Selam, Lungphunlian, Vankal tlangdung ah te an khawsa thin niin a ziak bawk. An khawsak tawhna ah te hian suhnu an hnutchhiah nual a, lungphun bakah kulh hlui te, thlan hluite, kawngpui hlui te an hnutchhiah a ni. Tualcheng khaw daiah velah pawh hian hetiang hnuhma - Mirawng thlan(graves), Mirawng kulh (castles) te pawh tun thlengin hmuh tur a la awm nual bawk.

Rongmei ho Mizorama an khawsak hun vel hi chhut thuakin kum zabi 17-na tawp lam vel a nih a rinawm a, a chhan chu kum zabi 18-na tir lamah khan Lungphunlian khua atanga hmar lam km 5 vela hla Selam khuaah hian Mirawngho an la cheng niin an sawi. (Liangkhaia, B. Lalthangliana).

An lungphun dan :
Lungphunlian hi lung phek lian pui mai, chher mam lem loh phun tawp a ni a. A piah leh deuhvah hian a khat mawi tawkin, kawngpui sirah zel lung chher mam lem loh a inphun phei nual bawk a. Hetianga lung inphun tlar hi ‘Alignment’ tih a ni. Kawngpui sirah a khat tawkin a inphun phei zut mai a ni. Kawng sir lehlamah ‘Manding Lung’ an tih khi chu Bawrhsap Manding Putara hova an phun a ni awm e.

Manipura Rongmei ho chenna thin bawr vela an lungphun dan nen hian a in ang hle a. Entirnan, Churachanpur chhehvela khaw pakhat Selangthel khaw dai velan an lungphun pawh hetianga lung chher mam lem loh, lian pui pui, kawngpui dunga a khat tawka inphun zut ang hi a ni a. Anni chuan ‘Boundary pillar’an ti. Helai hmun hi hmanlaia Kabui Naga(Rongmei) hnam ho lo khawsak tawhna a ni. (Potsangbham Binodini Devi, Ph.D Thesis).

Chuvangin Manipura ram chhunga Rongmei ho lung phun dan nena khaikhi chuan Lungphunlian leh a bul vela lung inphuntlar (alignment) ho hi Mirawng/Rongmei ho phun a nih duh hmel. Tin, a chunga kan tarlan angina hetiang lung an phun tlar hi an ni chuan ramri lung(boundary lung) angin an ngai a, Lungphunlian leh a bula inphun tlar pawh khi boundary pillar a ni thei ang em ? tih te pawh ngaihtuah theih a ni. Hemi chungchang erawh hi chu chhui tham a ni ang.

Monday, June 13, 2011

National Seminar on Politics of Regionalism in North East india

UGC Sponsored National Seminar on
‘Politics of Regionalism in North East India’
organized by Govt. T. Romana College
in collaboration with Mizoram Political Science Association

Date : June 16-17, 2011
Venue : I&PR Auditorium
Chief Guest : Pu Lalsawta, Hon’ble Minister
Higher & Technical Education, Mizoram

First Day : 16.6.2011(Thursday)
10:00 Am : Registration

Inaugural Function : 10:30 Am – 11:30 Am
Chairman : Mr Lalsangzela Pachuau, Coordinator
Welcome Speech : Dr F. Lalhmingsanga, Principal
Govt. T. Romana College, Aizawl
Key Note Address : Prof.Srinibas Pathy,
Dept. of Pub. Administration,
Mizoram University
Speech : Pu Lalsawta, Hon’ble Minister
Higher & Technical Education, Mizoram
Vote of Thanks : Mrs.Ramdinliani, Asst.Coordinator

Light Refreshment



TECHNICAL SESSION – I

12:00 Noon – 1:30 Pm :
Chairman : Dr LH Chhuanawma, President
Mizoram Political Science Association
Paper Presentation :
a) United Andhra R.Telangana : Politics of Regionalism in Andhra Pradesh
- Dr. H.Srikanth, Associate Professor, Dept. of Political Science,
NEHU, Shillong
b) Self Assertive Movement in Assam : A Contextual study in Karbi Anglong in District of Assam - Dr. Alaka Sharma, Associate Professor, Dept. of Political Science,
Guwahati University, Assam
Discussion :
1:30 Pm – 2:00 Pm : Lunch Break

TECHNICAL SESSION – II

2:00 Pm – 4:30 Pm :
Chairman : Mr Lalchamliana, Former Speaker
Mizoram Legislative Assembly & Associate
Professor, Dept. of Political Science,
Pachhunga University College

Paper Presentation :
a) Countering Regionalism in North East India : A Study of Development Initiatives
- Dr. Harendra Sinha, Associate Professor, Dept. of Political Science,
Govt. J. Buana College, Lunglei, Mizoram
b) Regionalism in India : A Perspective
- Mr Lalthansanga, Assistant Professor, Dept.of Pol.Science,
Govt. T. Romana College, Aizawl.
c) Genesis and problems of Politics of Regionalism in Nagaland and Mizoram
- Dr JV Hluna, Associate Professor, Dept. of History
Pachhunga University College
Discussion :

17.6.2011(Friday) :

TECHNICAL SESSION – III

10:30 Am – 1:00 Pm :
Chairman : Dr H.Vanlalhluna, Former Principal
Govt. J. Thankima College, Aizawl.
Paper Presentation :
a) Role of Regional Political Party
- Mrs Ramdinliani, Assistant Professor,
Dept. of Pol.Science, Govt. T. Romana College, Aizawl.
b) Human Rights in Mizoram
- Dr C. Lalhmanmawia, Assistant Professor,
Dept. of Pol.Science, Govt. Kolasib College, Kolasib
c) Ethnicity with special reference to Mizo Integration
- Dr T. Lalsangliana, Associate Professor,
Dept. of Pol.Science, Govt. Aizawl North College, Aizawl
Discussion :

1:00 Pm – 2:00 Pm : Lunch Break

TECHNICAL SESSION – IV

2:00 Pm – 3:00 Pm :
Chairman : Dr T. Lalsangliana, Vice President
Mizoram Political Science Association
Paper Presentation :
a) Regional Identity Assertion and Political mobilization in Mizoram
- Mr Lalmalsawma Khiangte, Assistant Professor,
Dept. of Pol.Science, Govt. Zawlnuam College
b) Autonomy Movement and Regionalism in North East India
- Dr Lalrintluanga, HOD, Dept of Public Administration
Mizoram University
c) From Greater Autonomy to Hill state movement : with reference to Mizoram
- Dr Malsawmliana, Assistant Professor, Department of History,
Govt.T. Romana College, Aizawl.
d) Formation and Role of Eastern India Tribal Union(EITU) in Hill Politics of North East India - Dr Benjamin Ralte, Assistant Professor, Department of History,
Govt.T. Romana College, Aizawl.

Discussion :

3:00 Pm – 4:00 Pm :

VALEDICTORY SESSION

Chairman : Mr Lalsangzela Pachuau, Coordinator
Rappoteur’s Report : Ms Lalrinmawii Tochhawng
Assistant Professor, Dept. of English
Govt. T. Romana College
Short Speech & : Dr F. Lalhmingsanga, Principal, GTRC
Distribution of Certificate
Vote of Thanks : Mrs Mary Lalngaihawmi, HOD
Dept. of Pol. Science Govt. T. Romana College

Rappoteurs :
1. Ms Catherine Lalhruaitluangi Chhangte, Assistant Professor,
Dept. of English, Govt. T. Romana College
2. Ms. Lalrinmawii Tochhawng, Assistant Professor, Dept. of English,
Govt. T. Romana College

Tuesday, May 10, 2011

LALLULA HMUN HLUI

- Malsawmliana

Mizorama lui sei ber leh lar ber, tlawng lui thlang lamah hian hmanlai Mizo lal ropui tak takte khan tual an lo chai tawh thin a. Tuna chhimthlang lam, a bikin Darlung tlang leh Sabual ramah te hian an sulhnu hi hmuh tur a tamin tun thleng pawh hian an hming hi a la reh lova, an hming chawiin hmun engemaw zat hi chu a la awm a ni. Mizo lal ropui ho bakah hian hnam thenkhat, Dawn hnam te, Bawng hnam te leh hnam eng engemaw chuan an thlang tlak na lamah he lai ram vel hi an hrut thla tel ngei ni pawhin a lang bawk. A bik takin Sabual ram phei hi chu Lallula leh Laltuaka te khawhmun hlui kha a ni a, hnuhma an ngah khawp mai. Tun thleng hian Lallula hmun hlui te, a fanu Ridawpi lungphun te hmuh tur a la awm a, a khaw piah lawk, Bawltea daiah Laltuaka lung pawh a la ding nghe nghe bawk. Lallula hmun hlui hi ka pu Chhuanvawra khan huan atan a rochung chho ta zel a, kan naupan zual lai phei chuan fu huan atan kan hmang a, a khat tawkin fu her turin chhungkuain kan kal dam dam thin.



Chapchar awllen lai a ni a, thing tlang lamah chuan lo an vat zo tawh a, an awl hun lai tak a ni awm e. Kei pawh hna lama ka awl ve hun lai tak a nih bawk avangin engemaw tak tih tumin rilru ka siam a. Kan khaw hlui hi ka tlawh lohna a rei tak deuh avang leh hetia nupui fanau te nena kan han inkaih bawr ve tak dih diah hnu hian ka la tlawh leh loh avangin tlawh duhna rilru ka nei a. Chubakah, chhungkaw titi nikhua a ‘kan khua’ kan tih fo hi ka nupui leh fanau te hian an la hmuh ve loh bawk avangin hmu ve se ka ti hle bawk a. Hengte avang hian tun chapchar awllen lai hian i han khualpang zin teh ang kan ti ta a.

Kawngte a tha tawh a, motor ken pawh a theih ang an tih avangin motor keng turin ka inbuatsaih a. Kan khua ka lo tih ve fo hi ka tlawh khat tak deuh avang leh pawi pang ka lo ngah ve tak avang hian rilru ah a lian hlei the ta lova. Amaherawhchu, tun hnuah hian tlawh fo duhna ka nei lian leh ta hle a, a chhan chu Mizo history-ah hmun pawimawh tak a chan ve vang hi a ni. Han ti ve khanglang ila, naupang te kan nih lai kha chuan Aizawl atangin nileng kal a ni a, tunah erawh chuan darkar 3 vel kal chauh a ni ta. Nakinah phei chuan darkar 2 ah pawh kan thleng thei tawh maiin ka ring.

Hma taka thlen kan duh avangin zing dar 7:30 ah kan chhuak a, chhungkua a zin tih takah ka fapa phei chu a han phur laileng khawp a, kawng tluanin a uang tluan chhuak zak a, motor ruih a hre lem lo bawk a, a hahdam thlak phian mai. Nupui fanau hruaia kal kan nih bawk avangin rilruin nunhlui a chhui kir lo thei lova. Ngaizel pelh atangin nupui te hnenah ‘hmanah(kan tet lai) chuan helai hi hetiang hian a awm a’ tiin kan inhrilh phei zel a, a ninawm hman viauin ka ring. Dar 9-ah Aibawk kan thleng a, Hotel-a chaw kan ei lai chuan tukverh atangn kan han thlir a, kan kal lehna tur chu ralkhatah kawng a in sial phei raih a, a lunglen thlak duh khawp mai. Tichuan Chaw ei khamah muangchangin kan tlan leh a, khawtlang lama kal tur ngang kan nih avangin kawngpui atanga kan pen a ngai ta a. Kawng pawh a lo tha tawh khawp mai a, alkatra an lo luan dum zuih tawh a, motor te chi tan pawh nuamsa in a tlan thei. Hetia kawng a that hnu hian ka la kal leh ta miah loh avangin mitthla in kawng chhiat lai kha a hmu lo thei lova, kan khaikhin lo thei lo.

Motor khalh reng chung siin rilru chhungril chuan kum 20 vel liam ta kha min thlirkir a, helai kawng vela chhungkuaa ke a kan kal thliai thliai laite mitthlaah a lo lang a, tlawng lei thlen thlak hlan kan nghahhlelh thin zia te kha ! Chutah kan han thleng thla a, chaw kan han fak a, naupang tan chuan a nghahhlelhawm thin a ni. A mel zawnga teh chuan Sateek atang hian Tlawng lui hi mel 14 tih a ni thin a, Tlawng lui atang hian kan khua hi mel 14 vel a la ni leh a, ke-a kal chuan nileng kal deuh thaw a ni mai e. Chutianga suangtuahna nen ka inkawm lai chuan karlovah Tlawng lui kan thleng thla der a, lei pawh a ngaite in a lo la in dawh zui mai a. Motor in kan zawh phei a, ral leh lamah kan chawl. Lei-ah te chuan thla te kan han la ve zawr zawr a. Tunah erawh chuan a sirah leihlawn tha deuh mai an dawh tak avang hian a hlui zawk hi chu hluihlawn a ni tawh a, a lunglen thlak ve viau mai. Chhungkua a naupan lai hun han sawichhuah apiang hian he leihlawn hian hmun a chang ve ziah thin a, sawi tur kan ngah a, naupan lai sawi chhuah nikhua chuan kha tlawng lei khan lam rik a hla hlawh zel ang.

Reivaklo kan chawlh hnuah kan tlan leh par par a, chho zawnga kal a ngaih tawh avang leh ral leh lam anga ‘alkatra’ luan a la nih ve loh avangin tlan chak erawh a har ta deuh. Naupang hruai kan nih avangin a khat tawka din zauh zauh a ngai a, chuti chung pawh chuan a la hma hle tho mai. Bawngthah khua kan thleng a, an khaw daiah chuan hmana kan hmuh fo thin Bung lian pui kha a lo la inzar pharh duai mai a, ka thlir thuak a, kan tlan pel lehnghal a. Ni sensa hnuaia chu khua kan tlan pelh lai chuan chu khuaah chuan mi pakhat hian a khawvel hun a lo hmang liam ve mek a. Karlovah Darlung khua kan thleng ta. Hman atangin chu khua kan thlen chuan kan khua a hnai tawh tih ka hria. Chutah zet chuan ka fapa aiin ka phur tawh zawk a, kawng bumboh tak pawh chu kan hmu mam vek tawh mai a, thlen thuai thuai ka chak na chuan min tur nasa khawp a. Chumi piah lamah rilru in nunhlui a chhui kir a, ka chuanpuite \awng pawh ka ngaihtuah tawh lo. Kan khua chu ralkhat atanga a lan theihna atangin kan thlir a, Biak In leh School tlangte chu a ngai ngaiin a lo lang duai mai a, ralkhata sikul naupang tualchai velte pawh a hmuh theih.

Kan ding det a, kawng thlang lam ka han hawi thlak chuan eng dang ka hmu lo, mahse ka mitthla a Pu Zuia hmel erawh chiang takin ka hmu thung. Helai vel hi naupangte kan nih lai a Krismas dawn apianga Pu Zuia hova naupang dangte nen Biak In cheina tur pangpar kan lakna thin kha a ni a. Tlangsam par leh vawihuih hrui te kan chhat a, kan rik chel chulna thin kha a ni. Hmawng tui khur kan thleng a, he tuikhur ngei hi a ni ka piin hming lem a lo put chhan kha.

A darkar zawnga chhut chuan darkar rei loteah kan khua chu kan thleng mai a, mahse chu darkar reilote chhung chuan kum 20 hma lam kha min hruai kir a, rilru erawh a vak kual thui hman hle thung.

Thing lukham leh thing tang ro kan putna thin tuikhur chhak tlang ‘Mual et et’ te chu ka han hawi chhova. Tawlailir ke tur Fartuah thing kan put thinna te pawh a ngai ngaiin an la inphah duai mai. A lehlam mual, Ridawpi Lung awmna leh Roman Biak In te kha engemaw ti takin kan ngai a, tuikhur kal nikhua pawh hian hawi pawh kan hawi chho ngam thin lo. A chhan chu, Biak In tukverhah khan kan thianpa pakhatin ‘ramhuai lu zum’ a hmu tlat, hlau tak kan ni. A chang leh tukverh a\angin kan va bih dek dek a, kan tlan darh leh hak thin. Ridawpi lunga milem inziak te kha en pawh kan en chiang ngam thin lo.

Kum 1986 hma lam zawng kha chu rambuai lai a la ni awm e. Darlung tlanga sipai awmte kha kan khuaah hian an rawn kal thin a, ar leh kel te an zawng thin. Sipai an rawn kal tawh hi chuan ‘kawh’ miah loh tur a ni ringawt. Inah kan tlan lut a, bang awng atangin kan thlir mai thin. Eng nge a chhan ka hre lo, sipai an rawn kal an tih hi chuan silai nei kha chuan an thukru nghal vat zel a, a ni tur rengah kan ngai mai thin. Ramhnuaiah te hian mi silai thuhruk te hi hmuh tur a awm leh fo thin.

Tum khat chu, Biaknunga leh Zohmachhuana te ho hian ram kan kal a, keini an naute ho Thankima leh Lawma (tuna kan YMA hruaitu lo ni ta te hi) te nen kan ni a. Hnahthial lui kam velah phur taki hruai kan chhat a, aidu kung hmangin silai lem te kan siam a, a thenin LMG lem te an siam a, kan hlim khawp mai a. Kan siam zawh hnu chuan keini ho chu hruiin kan kut leh ke-ah min tawn bet a, thingah min thlung ta a. An tlan ta daih mai a, Thankima te ho nen hian kan han te tak tak mai chu(h), kan intal chat phung mai. A hnuah min phelh leh a, tap pur chungin kan haw ta a.

Naupangho intihhlimna nuam pawl tak pakhat chu hnim bawh en kha a ni a. Tlangsam buk te hi engmah hlauh nei lo lem lo khan kan han bawh vak vak zel mai a, a nuam phian mai. Amaherawh chu, tih fuhloh chang erawh chuan a hnuai lama vawk ek lo awm te kha delh fuh a awl khawp mai.

Krismas ruai theh ni a ni a, chawhma lamah naupang ho kan inhawr khawm a. Ruai theh na tur hnah la turin kan liam dawr dawr a. Hnahthial hlai pui pui te chu kan tel khawm a, hruai fei chi kan chhat a, lian pui puiin kan tel a. A zawnna tur thing tuai kan sat a, hnah tel lian pui pui chu zawn theihin kan siam a, a hma lamah hrui zenin a pawhna tur kan siam bawk a. Naupang 2o/30 rual velin kan zawn a, nuam tak a ni. Chutah khua kan han thleng a, fatu hovin duhsak takin thingpui leh kurtai nen min lo hmuak a. Chu mai a la ni lo, mipui nawl pui ei hma in fatu ei rualin hnah la ho min han ei hmasak tir bawk a. Khatiang baka duhsakna sang kha a awm chuang lo.

Engtik kum nge ka chiang ta lo, Krismas lawmna ruai kha kan nawn chho zel a, kumthar a hnai ta kuar mai a. Chutah Kohhran hovin Pathian hmingin tiin ramchhuah an rawt mauh mai a, phur takin an ramchhuak ta a. Keini naupangho chuan kan lo nghakhlel khawp mai a, chutah le thawm kan hre ta. Sazuk lian pui an kap a, a kaptu pawh Pu Chhuanga an rawn ti chu a hmuak turin kan tlan nghal a. Lian hi kan han ti khawp a, kha sazuk tluka lian kha ka la hmu lo ang. A hma lamah hruiin kan pawt ve a, kan haw haw hluah hluah mai a, a nuam ve khawp mai.

Lehkha zir ve tak tak lem lovin Primary Sikul kha kan kal ve ziah a, ‘A’ pawl velah kan thu thin. Chhunah thlawhna a rawn thlawk ri vung vung a, Darlung tlanga Sipai Camp vel chu a hel kual vut vut a. Sipai Camp zawnah chuan bawm engemaw zat hi a thlak thin a, a changin parachute a thlak a. Hmuhnawm ti tak takin kan thlir thap thin a, bawm a thlak tum hi chuan ‘bek’ hi kan lo ti dual thin. Bek(bag) a ang hle thin tak a. Khatiang thlawhna kha Dakota a ni mai thei. A chang chuan Helicopter te pawhin a thlak thin bawk. Tunhnu a ka ngaihtuah let hian khatianga thlawhna in thil a thlak lai kha a tak takah chuan hmuh tur a awm ta miah lova, TV leh film vela kan hmuh bak hi chu. Kan lo vannei khawp mai ka ti.

Khaw hmawr chhim lamah ka pu huan hi Lallula hmun tih a ni a, hmanlai Mizo lal ropui Lallula hmun kha a ni a, a ram a pharh tha a, a zau hle bawk a. Ka pu hian a nei ta a. Nitin hian a kal thin a, thlam te sa in a chang chuan a va riak hial thin. Inrinni leh tlaiah te hian thingphurin kan unau ho ten kan kal thin a, a changin nu te thingphur kan zui bawk a. A huanah chuan Fu huan zau tak mai hi a siam bawk a, a khat tawkin fu her turin chhungkua in kan kal thin. A thenin fu an sat a, naupang hovin a herna tur zawlah kan thiar khawm a, kan ri chel chul mai a. A her turin Bawng kan hmang ngai lem lova, naupang hovin kan nawr kual mai thin a. A hahthlak viau na in hah kan hre lem lo. A then an lo uai ru a, an mawngah kan han pet leh tawk thin. Keini naupang chuan hmawngsawi hawn loh mawlh kha kan hlau thin a, mau thei ah kan ak khaw far thin a. Khatih lai hunah chuan intihhlimna (picnic) dang a awm chuang lova, khatiang kha chhungkua a kan intihhlimna hun a ni ve a, kan nghakhlel hle thin.

Sunday, May 1, 2011

Tuesday, March 15, 2011

Chheih !

Chheih !

Vanglaini te kha !
“Chin lai unau iangin, hlimni kan chhiar \hin a;
Mahse \uanna dangin, tawn loh ni rei mahse,
I nghilh lawng aw kan hlimlai, kumpui sul vei mah se”


By
Sawma & Muantea

Published by Chheih Party, 2011


A chhunga thu awm te

Bung 1 : Inhmelhriatna leh a \obul
- Admission
- Francis-a leh Somhlua Bedding pu
- Pu Nghaka - Hmachhuana thusawi
- Hostel Allotment
- Fresher Social
- Senior te huhang
- VC Quota - Sawmdawnga
- Pauva leh Rul

Bung 2 : Kan Mizia
- SSB
- Chheih !!
- AMPGSU Newsletter- Mizo \awng debate
- Sensiar vrs Persara
- Thlengparel leh Difuhte-a
- Pu Hruaite-a leh Sawmhlua mizia
- History leh Geography
- Japfu leh Persara inkungkaihna
- Saramati Tarmit vuah pathum- Tube Light
- BBC Sap\awng zir
- Lawmtea leh Bahtea
- Francis-a Pheikhawk, Football chest
- Siamliana leh Sangha Tin - Sakawri
- Pu Ruata leh a Nghakuai
- Zawlkhawpui Floor
- Ek chhuak- Siamliana

Bung 3 : Eng nge kan tih \hin
- Nghakuai chiah
- Pa to zawn
- Sports
- Lui kal
- Thlalak
- Assignment ziah hnatlang
- PB kal leh Barapani kal
- University Seminar
- A na duh fe zawk
- Darjeeling kal
- Allotment check
- Zim Ziam

Bung 4 : Mang\ha \ha, mang\ha \ha
- AMPGSU Newsletter - lunglen thu ziak
- Te-a Siang lawina
- Mang\ha \ha, mang\ha \ha
- Chheih Blues
- Parting Social
- Kawlkil Entu
- Shillong Bye Bye

Bung 5 : Engtin nge ni ta zel
- Mawitea Inah chaw ei
- Chhe Fest - Ritz Hotel
- WOCUVIA Durtlang- Ceiling hawn
- World Cup Opening Match(2006) - Johna In
- Harry Potter Release




Bung 1


Inhmelhriatna leh a tobul


Admission kan ti:
Khawvel thiamna leh changkanna in mihringte min han um tak tak tawh hi chuan a te ber atanga a lian ber thleng hian kan kat nawk nawk mai a ni. Chutiang boruak karah chuan mahni veng leh khua theuhva ‘kei ka ni’ inti chin that, veng leh khuate pawhin mi puitling ni tura an beisei leh nghahfak, mahni veng theuhva a kul ataia an hman chhoh tan te pawh an ni ang, chutiang ho chu (han ti ta mai ila) Mizoram pawna zirna sang zawk chhunzawm turin kan han pen chhuak ta kha a ni a !! Eng chen nge kan thlen dawn erawh kan hre lo. Mahni tum tumin kan tum a, thenkhat chu kan arkhawthim dai tak meuh meuh a, thenkhat chu chhungten ‘ram pawna la kal ngai lo a ni si a’ tiin mutmu pawh tuah lovin an ngaihtuah bawk a. July thla a han nih chuan Shillong khawpuiah kan kal sup sup a, NEHU-ah ngei chuan zir chhunzawm tumin kan han intawksir vel ta kha a ni a. Department hrang hrangte an tih dan a lo inang lo nen a buai fal deuh leh fel hma deuh kan awm a, Department thenkhat ( a mimal ang pawhin) buaipui ngai deuh te chu an lo awm bawk mahna le!! Hetih hun lai hi chuan inhmelhriat sa tihloh te chuan kan in arkhual en vel mai mai a, mizia kan inhre lova, a hnu lama phawk deuh te kha mi pangngai hmuhin kan hmu a, zirlai hruaitu ve
deuhte kha kan en vel mai mai thung. Interview te kan han nei sang sang a, admission hmu tur te chuan Fee kan pe ta hlawm a. Kan intih fel hnu hian thenkhat chu mahni khaw lamah haw in mutbu nen kan thawk chhuak tha leh a. Mahni veng leh khuaah tute emaw nen ‘rinawmin lo awm reng rawh aw’ tiin kan han inthlah te te a, kan liam ta hlawm a nih kha !!

Francis-a leh Sawmhlua te Bedding kha :

Thian tam tak zingah inthian hnai leh inkawp bik ‘in bawngtuthlawh suahdur’ bik hi awm thin a ni a. Hemi te pahnih pawh hi vengkhata awm an nih avanga rawn inzui thla leh inkawp deuh chawt kha an ni a, an lawmawm dun khawp mai. Aizawl atangin bedding nen an rawn thleng a, Nongthymmai-a Mayurbhanj Complex-ah an rawn inchhawm chhova. A palian zawk Pu Sawmhlua hian Bedding a pu a, bag a khai bawk a, a hnungah a tawng pawr zawk Pu Francis-a’n a rawn zui. Han en mai chuan a hnung a mi hi a thu
hmel zawk a, a intih engemaw hmel zawk. A hma ami hi chu a hah tih a hmel atangin a hriat theih. A hnung ami hian an Department (Gegraphy) a zawn kual pui a, Francis-a lah chuan kawng a hre mang si lova, Sawmhlua hma ah kalin a vei thuak thuak tawh mai si a. History Department lamah te a kal thul, a tawpah an thleng a, tih vak tur erawh an nei chuang si lova. Francis-a han kal kual vel hmuh chuan ‘vai intithu tak,
tul hmel deuhva kal hmawk hmawk, a hnunga Mutia in a bungrua rit tak mai pu chunga a zui kual’ hi an ang ber. Kumkhat hnu vela Sawmhlua’n a sawi leh dan chuan Francis-a khan Department-ah khan tih tur em em a nei lem lova, ‘kan inpu kual vel mai mai’ a ti. A haw lamah Fire Brigade atangin Bus-ah Sawma a rawn lut hlawl an hmu a, an han inchibai vel a. Sawma leh Sawmhlua hi chu College thuhmuna kal an nih avangin
an inkawp nghal chawt a, hemi tum hian inhmelhriatna pawh neih hma hma in Francis-a hian Sawma hi a han nek nghal chawt a. An in nel phah ta viau a. Sawma erawh a nuih a za ru deuh !!!

Hostel Allotment :

Admission ti fel tawh hlawm mah ila, Hostel lamah harsatna a la awm cheu mai. A kal thar ho chu Room ruakah 2/3 te kan awm khawm a, thenkhat chu mahni unaute bula awm te pawh an awm bawk a. Hostel chan loh hlauvin kan awm a, nitinin Allotment an siam fel hun kan ngaichang a. A bikin Japfu lamah chuan kan inbeng hnem deuhva, Prefect te pawimawhna kan hre khawp mai, thenkhat chuan vawksa rep te pawh an pe hial niin an sawi. Hetih lai hian Japfu Block ‘C’ ah hian mi ropui ho an inbeng a, ground
floor-ah thawm an nei tha thin hle. Nitin mai hian Allotment a chhuak tawh em ? tiin kan inzawt a, a buai fal bik chu kan awm chiang mai. Siamliana hi an zinga mi chu a nei ngei ang. Francis-a te tak ngial pawh an awm mai mai laiin Siamliana hi chu sap hming ‘Alot-a’ tih pu khawpin a lo tal hman a. A awm hle hle thei lo a ni ber a, a hnu a Bahtea’n ‘uite vawiha’ a tih pawh hi a lo pu zo khawp mai. Hetih lai vel hian ground floorah Mamawitea, Sawmhlua leh Sawma te nen an inthenawm a. Tum khat chu zirtawp tlai hian Siamliana lengchhuak hi hmanhmawh deuhvin a tlan haw a, Sawma hnenah ‘inkhawm ang, Pu Nghaka’n thu a sawi dawn’ tiin a sawm a. Amah lah chu a hmanhmawh em em mai lehnghal a, tichuan Sawma nen chuan Rev Vanlalnghaka thusawi ngaithla tur chuan an kal ta a. Inkhawmna hmun, Pu Thara te Inah chuan an lo amw
thup tawh a, tan hunah pawh chuan Pu Nghaka hmel a la lang lova. Siamliana chuan ‘a rawn tlai dawn a niang’ tiin a ring a fan uak uak a. A thutna tur awm velah chuan Hmachhuana a thu hnur thung. Pu Nghaka chu kan tan san ta. Chutah le, thusawi turin Hmachhuana a rawn ding chhuak ta mai a, lalsiamlian le(h)!! Haw lamah chuan ‘Hmachuana hi a thianten Pu Nghaka’ ti a an lo koh thin thu kan hre ta a, ho mai mai
chuan !! Khami zan kha chuan Hmachhuana thusawi kan ngaithla ta a nih kha !!
Pu Sawmhlua hi Ruatfela nen Room khatah an awm a, nitin zantin mai hian A ke zungpui na hi kan thupui a ni ngawt mai. A tuamna te hi paih ta mai lo hian chhuar-ah ngei mai hian a dah ta thin a, Ruatfela tan chuan ngeiawm ve thin awm mang e. An awmna Room hi zanah chuan lenkhawmnan hman thin a ni a, a chhan chu he hmunah ngei hian ...Pu Sawmhlua’n hlauh a nei tlat. Japfu Block ‘B’ah chuan mihrang la ni turte an awm bawk a, pui tak an ni. Muantea hovin an awm a, Bahte-a te an awm a. He hmunah ngei hian a ni Pauva’n rul a han ‘kungfu’ tak kha !! Zuala leh Dinga te pawh an awm ve bawk a, an thlawk fua fua mai. A hnu lam kan hriat zui tak loh Sawmdawnga ngei mai
khan mi a tihlim. A ni kha History Department-a Admission zawng a ni a, han hmu chiah sela chuan History ho chuan an theuneu lo ngawt ang. A awm hun reilote chhung pawh khan (Hostel-a a awmthlak hma hian Synod Guest House-ah thla 1 vel a awm) chanchin a ngah hle hman a. VC quota-a luh mai a duh a, mahse a buaina ber chu an veng VC lehkha a keng ta lo kha a ni !! Mawlai VC hnena lehkha lak mai a duh a,
Mawlai VCP hmuh dan turah senior thenkhat Rempuia ten ‘interview lem lem’ te an han neih pui leh rih a. A ni kha awm tluan ta se, a lungawithlakin kan hlim tlang khawp ang. A bikin Ladini te leh Pu Hruaite-a te nena an han inchhawm vel tur kha hmuh a chakawm. Hostel Allotment dil lai vel hi thil buaithlak tak chu a ni. Thenkhatin ‘senior te mah nise Prefect hi ka thianpa a ni a’ tiin an ti vel tak na a, eng an ang thei chuang lo. An vuina tur a zau mai mai a ni. Room kalhna Tala lo inchhut thlak sak tawk an awm a, kan dil chuan kan thinrim a, kan dil lohva kan awm mai mai chuan kan nui thung. Class tan tawh mah ila zirlai a la hautak vak lova. Hostel a la fel lo bawk nen Room khat tlatin kan lengkhawm a, kan han ti ti vel thin a nia(h). Zoram hi kan vei ngawih ngawih a ni ber mai. Thenkhatin Room chungchangah an vui thu an sawi a, thenkhat an lo in bawl a, thenkhatin chhun lama an hun hman dan an sawi thung. Pachhunga College Hostel awm lai vel a ngaihnawm thei khawp mai. Hetih lai hian Lawmtea hi a scene-ah a la lang ve lova, vengchhak lamah nula par a la tlan a, hmelhriat a la nei lo. Chuvangin hetih lai vel hian PU College Hostel-a a awm lai a lunglen avanga thi mai tura a in ngaih lai vel pawh sawichhuah a la ni hrih lo.

Pauva leh a rul kha :

Pauva kan han ti tak na a, Sawmdawnga bawk kha a ni awm asin maw le !! Siamliana Japfu Block ‘C’ a a phei hma in zan khat chu Pauva room-ah kan ti ti laih laih a. Hetih lai hian Pauva leh Siamliana hi an awm dun a. Chutih lai chuan room chhungah rul a lo lut thut mai a, a lian lo na in kan til deuh hak a. A hming
tumtu Pauva erawh chuan a hlau khawp mai, a te a, khumah a zuang a, chu tak chu a ni a thianten tun thleng a an la sawi ‘Pauva leh rul’ an la tih chhen hi !! Rul chu an vawhlum a, pakhatin a mei lamah a han khai zar mai a, Pauva erawh chu a la khur. Pakhatin a han khai lai chuan enchain tumin kan han mleh hnai hlawm a,
chutih lai chuan Sawmdawnga khan slipper khinghnihin vuak an tum mai a, an eu dual dual mai. Han vaw na se chuan thiante hmaiah a per chhuai ang a, an til hak ang.Heta tang hian a ni Pauva hian rul hi a ngainat tak loh.

Fresher Social :

Fresher Social han sawi ringawt pawh hian rilru-ah BT-i te lam peih zia kha a lo lang thin. A ni reng lah tak a, Lady Keane chhuak ho kha an lam peih zual em aw a tih theih ! Sakawri te lai lai kha an suk tak ang nghawng nghawng a. Lalmalsom a kha a pa zeuh zeuh khawp mai, khami ni zet kha zawng. A hobby zawng zawngah khan zeuh zeuh a tel vek mai a, kha vang khan zeuh zeuh kha a lar ta phian reng a. Samani dawr kawtah Bus a chang ve ziah a, mahse a lut lakw ngai lo. Bus a tlan veleh a hnungah a um ziah, kha kha a hobby a ni. Walkman a ngaithla ziah leh nghal a. Political Science a mi anih nghe nghe kha. Khatia Sanga of Thuamluaibawiha leh a hote an rawn luh takah khan a ngai te bawkin ban phar meuhvin Muantea leh a hote thuhnuaia rinawm taka awm turin thuthlung an han chham ve leh ta kha a nia. An chham lai khan Lalramliana leh V.Thangpuia te chuan a dik leh dik loh thle bak chungin an lo endik a. A hnu fe ah Pu Hruaitea hian a kut hmet ri kauh kauh pah hian a sawi leh fak fak thin. August thla a ni chhova, a hmel kan hmuh hma fe atangin ‘thial puk-a’ a rawn thleng dawn, amah chu ‘upa’ nia, tih kha kan hre zing khawp mai. A khat tawkin Hruaitea hian a rawn chhk hun chu(h) a ti deuh reng mai , eng eng mi nge a nih kha kan hre chak khawp mai. A rawn thleng ta reng a, kan lo inhmakhua nasa bawk a, kan rin ang deuh chiah chuan Hruaia room-ah thlengin a thawm a tha nghal khawp mai. A rawn ‘puk’ thla nasa mai maw le ! ‘Puk’ tak a ni !! Chutah a thlenin pa nen an han puk dun tak tak a, Japfu hostel hi a chimlo chauh ni ber hian a hriat ! Inhnuai lamah Mama of Botany te thian dun hian a khat tawkin Westlife hla ‘season in the sun’hi an play deuh reng bawk a, kan ngaithla zing khawp mai. Fresher Social huang chhung a la ni tho na in han belh deuh ila, luh tirh lai boruak a ni tho bawk a,
a leng vek turah ngai ila. Rebecca Saimawii Cassette lar vang lai a ni a, a bikin Zawlkhaw Tleitir tih hla khan Hostel boruak a chiah hneh khawp mai. Block ‘A’ lamah Tetea, Mafaka leh Henry-a te thian hovin kulmuk taka Pu Ramenga kaihhruaina hnuaia Rev Dr Ravy Zachariah sermon an ngaihthlak uar viau laiin Japfu Block ‘B’ Top Floor chuan Tetea leh Muantea te kaihhruaina in ‘Zawlkhawpui Floor’ tih hming a lo pu fel
der tawh. Hmeichhe lam kan thlir chuan Ladini te ho an boruak hap a sang fu mai. Zuali of Political Science nen an inkawp fuh viau tih an sawi a, a tukah class ah sawi tur a awm leh fo thin. Sangmawii, Mazawngi leh Pari te inkawp chuan Japfu Block A an rawn tlawh sek a, Chungho chu inti U takin Bza te hovin an haw tur an va thlah leh thin. Awm tirh lai hian zn dar 10 rik dawna mahni deuh chauhva PCO hmang tura kal an leh zauh zauh thin. Persara nula thlah haw lam pawh PCO ah zahzel a hmangin thiante an nghak awh leh deuh zel bawk. Hetih lai hian a lo awm sa thenkhat ten lut tharte lo melh bik nei an awm deuh thin a, chung zingah chuan Thatea of Political Science te chu a langsar pawl an ni mai thei. A tawp lamah Mamawitea hming a
ri ve deuh tan bawk. Persara nula lam, abikin an hruaitute zing ami Lapuii leh Vari te pawh Japfu lam hruaitute thil pawimawh sawipui in an hmel a lang tam hle a, an inbiakna avang hian Japfu leh Persara inkar pawh a tha khawp mai. Insumdawn tawnna pawh a kal tluang hle. Chutih laiin Mera te hmalakna in Saramati leh Persara inkar pawh a tha a, inremlohna awm zawng zawng an thianfai a, boruak a tha hle. Hetianga heng kan mi pawimawh ho hmalakna hrang hrang hi Sawma leh a hote chuan an chanchinbu
zahawm tak, AMPGSU Newsletter-ah an chhuah thin a, a bengvarthlak thin khawp mai.
Sawi tur a tam a, sawi vek sen a ni awm lo ve, i duh tawk phawt teh ang. Senior te huhang Zirna In reng rengah hian aia hmasa zawkte leh zir sang zawk te hian zah an phu a, an zahawm bawk a. Khawi laiah pawh a ni vek mai. India ram hmun tam zawkah phei chuan senior zawkte hian lut tharte hi eng engemaw hi an tih tir thin a, ragging hi an uar em em thin a ni. Bahte-a phei hi chuan BDS a zir lai a ragging nasat lutuk avanga a bansan tak thu te hi a sawi vei suam suam thin a. A khawngaihthlak thei reuh khawp mai. Hetia kan han luh thlak takah hian senior te pawh an lo awm ve dih diah a, an fel khawp mai. Amaherawhchu in bawl an uar angreng khawp mai. Francis-a leh Pu Sawmhlua te unau hi an rim deuh hlek thin mai pawh a. Chuti tih lovah chuan a hlimawm thin khawp mai. Thiltihna reng rengah junior ho kha a buaipuitu, tirhkah tura awm kan ni a, bungraw hawh leh thuthleng put lakkhawm leh dah fel, thil khawn leh buaipui tur ang chi te kha kan tih tur a ni tawp mai. Ruai theh a tel thin avang hian Sawma leh a hote hian Mawlai ah bungrua an hawh zing malh malh thin khawp mai. Bahtea bawk hian lehkhabu ngaihnawm zet mai pakhat, Keimah Unionliana tih kha a kawl a, a lar ta zek a. Kan zinga pakhat phei kha chuan hming lemah Iu-a tih a hlawh phah ta hial nghe nghe a nih kha !! Fresher Social- ni a ban phar meuhva thuthlung min chham tir ni atang khan an tawnah tui angin kan zawr tan a lo ni der tawh a, an bula awm tam deuh te chuan senior te zah lo deuh ni a senior ten an sawi an hre tam viau awm e.

Thursday, February 10, 2011

HLA PHUAHTU MANHLEIA (1898-1940)

Hla phuah thiam Manhleia(1898-1940) hi a hming dik tak chu, Lalmanhleia Sailo a ni a, Mizo lal ropui Lallula thlah kal zel a mi a ni. A chanchin kan chhui tak tak hma in an inthlah chhawn dan hi han tarlang hmasa ila a tha awm e.

A. Lallula Fate : 1) Lalpuiliana 2) Lallianvunga
3) Mangpawrha 4) Vuttaia
5) Ridawpi
B. Vuttaia fate : 1) Lalnguauva 2) Lungliana
3) Lalkhuma 4) Lallunga
5) Vanthanga 6) Sainguauva
7) Kairuma
C. Vanthanga fate : 1) Saithawma
2) Lalkungi
D. Saithawma Fate : 1) Manhleia
2) Lalzikpuii

Manhleia pu Vanthanga hi Vuttaia fate zingah chuan hriat lar vak a ni lem lova, chanchin ziahna bu dangah pawh hmaih a ni fo thin. Piler khuaa an awm laiin kum 1870-1880 bawr vel khan Vanthanga hi lal a ni a, fa pawh pahnih a nei.

Vanthanga fate pahnih Saithawma leh Lalkungi te hian chanchin ngaihnawm tak an nei a, han tarlang ila a tha awm e. Pilera an awm lai hian kum 1880 vel khan Dihai Pawi hovin an run a, mi tam tak salah an man a, chung zingah chuan Saithawma te unau pawh hi an tel ve a. Khua an thlen pui hnu chuan Pumah an sal man te chu an thlung khawm a, Saithawma te unau erawh chu lal fate an nih avangin an thlung ve lova, Lal In lamah an hruai thung a. Ral lu an lam a, a khat tawkin an sal mante chu an talh thin a, an ni unau pawh chuan an hlau hle mai a. Hun engemaw hnu ah chuan Vanthanga chuan a fate chu an la dam tih a hriat chuan mi a tir a, ‘kan rawn tlan leh thuai dawn e’ tiin. A enkawltute pawh chuan lal fate an nih avangin an duat hle mai a, an fate tlukin an enkawl tha a. An rawn tlan leh hun nghak chuan an awm ta reng a, mahse tlan ni tih reng an nei ta si lova. Tichuan an lu lam tur a tih a ni ta a. An unau chuan an lu lamna tur zu tur buh an den tir ta tlat tlat a, ‘in den zawh hian in chawl vang vang tawh ang’ an ti a. Engmah an hriat loh avangin phur takin an deng sauh sauh a.

(Thlalak-a mi hi Manhleia fanu Pi Saichhungi, South Sabual a ni)

Ni khat chu, pitar pakhat hi an buh denna ah chuan a lo kal a, ‘naute u, in buh denna chhan hi in hria em ?’ tiin a zawt a, anni chuan an hriatloh thu an sawi a. Tichuan pitar chuan an unau chunga Pawiho thiltih tum dan zawng zawng chu a hrilh ta vek a, an buh den te pawh chu chumi atana zu siamna tur mai a nih thu te a hrilh a. Anni unau chuan thil awmzia an han hriat chuan an thlaphang ta em em mai a, tih vak ngaihna lah an hre der si lo. Pitarte chu tanpui turin an sawm ta ngawt a. Pitarte chuan a khawngaih em avangin ti hian rem a ruat sak ta a. “Zan rehah, mi mut hnu ah chhuak ru ula, in kalna a piangah chhawl hnuk ula, a chang leh hnung zawngin kal thin ang che u” a ti a. Tichuan a zan la la in mi mut reh hnuah an chhuak ta a. Kalkawngah chuan pitar hrilh ang chuan an ti zel a, a tawpah Tiau lui an thleng ta hlawl a. Tiau lui chu a lo lian hle mai a, han kan mai chi lah a ni hek lo. Beidawng takin an thu ta ringawt a. Chutia beidawng taka an awm lai chuan thlang lam atangin Sakei lian zet mai hian a rawn pan chhut chhut mai a, a mei a hem luap luap bawk a. Anni unau chuan an hlau hle mai a, tih vak ngaihna an hre der si lova. Sakei pawh chuan tihnat tum hmel a pu lem lo a ni ang; Saithawma tih ngaihna hre lo chuan ‘ Sakei meiah hian vuan mai ila’ a ti ta ngawt a. Mahse a nau chuan a lo ngam awzawng si lova. Saithawma chuan a meiah chuan a vuan a, mak deuh maiin sakei chuan engtia tih tum ta lo chuan lui chu a hleuh kai pui ta mai a. Vau kam a thlen chuan sakei chuan Lalkungi lak leh tum chuan a let leh a, mahse Lalkungi chuan a u tello chuan a ngam der si lova. Chu chu sakei chuan a hre ve ni ngei tur a ni, Saithawma lamah chuan a let leh a, a hruai phei leh ta a. Tichuan, a rualin an unau chuan a hruai kai taa. Saithawma’n Sakei meiah a vuan a, a nau in a u kawngah a pawm bet bawk a, him takin Tiau chu an kai thei ta a ni. Chutia an han kai takah chuan sakei chuan hmelma laka humhimnan ti ni awm takin ring takin a hahum vak vak a. An thla a muang ta huai a. An sal tan hunchhung hi kum 15 vel a ni awm e. Zokhaw lam panin ramhnuai kawngah chuan an unau chuan an kal leh ta hnak hnak a, Sakei pawh chuan a zui ve zel a. An ei turin kalkawngah te chuan sa te pawh a seh sak a, mahse an ei tawk bak chu sakei chu an pe kir leh thin. Zokhua an thlen takah chuan sakei pawh chuan a kir san ve ta a. Zokhua an thlen chuan Lalte chuan an lo khawngaihin an lo duhsak hle a, an mahni pualin ran lu kim te pawh an talh a ni awm e.

Hemi hnu hian an khua Pilerah an lut leh a, a pate chu an lo lawm em em a, a lawmnan khawtlang ruai an siam ta a. Heta tang hian khawi hmunah te nge an awm kual zel hriat kim theih a ni ta lova, hun engemaw hnu ah Kanghmunah lo thleng thla in hetah hian awmhmun an beng bel ta a ni. Kanghmun lal, Lalbuanga chuan a duhsakin Sailo lal thlahte an lo ni bawk a, a lo ti tha hle a ni. Kanghmunah hian Saithawma hian nupui Khuangi a nei a, fa pahnih - Manhleia leh Lalzikpuiii an nei a. Hemi hnu hian Saithawma hian engtin chiah nge Kanghmun hi a chhuahsan tih hriat a ni lo. Amah hi kum 1890- a ‘Lal leh lal kan intum ang’ ti a Changsil kai a Bawrhsap, Capt. Browne sakawr chung chuanglai kapthla tu kha a ni. Kanghmunah hian tun thlengin ‘Saithawma thei’ a la awm a, hei hi theipalingkawh a ni. A tui hle. Kanghmunah hian an unau in thang an chhuah ve ve bawk. Lalkungi hian a hun kal zelah sakei hi a ngainat phah a. Tum khat chu Kanghmunah sakei lianpui mai hi an tihlum a, an en huai huai mai a. Lalkungi chuan a va en ve a, mahse a lung a chhe em em mai a. Puan dumin a khuh a, artui leh tuibur a theh a, a tap ta chiam mai a. A fanu, Thangluaii chuan a hau va, ‘ka nu enga ti nge, Sakei i tah tak mai ? a zahthlak lutuk’ a ti a. Ani erawh chuan, ‘Tiau lui min hruai kaitu kha nih loh pawhin a laina hnai tal chu a ni ang, chuvangin tap lo thei ka ni lo’ a ti a. Kanghmunah hian a thih thlengin a awm a, a thlan lung pawh tunah hmuh theihin Kanghmunah hian a la awm a. a thlan lunga inziak dan han tarlang ila:

HRIATRENGNA

LALKUNGI, PILER LAL VANTHANGA FA.
A U SAITHAWMA NEN SALAH KUM 15 AN TANG A.
AN LO CHHUAHIN THANG AN CHHUAH VE VE.

Manhleia chanchinah lut dawn tawh ila. Kum 1898 khan tuna Kanghmun chhim lam mel 3 a hla, Sengkawn ah a lo piang a. Sawi tawh angin a pa chu Saithawma a ni a, a nu chu Khuangi a ni. Farnu pakhat, Lalzikpuii a nei a, ani hi Mizote zinga hmeichhe tirhkoh hmasaberte zinga mi a ni. Sengkawnah hian engtia rei nge an awm hriat a ni lova, chumi hnuah Kanghmunah hian an pem ta a ni. Kum 1927 ah S.Sabual lal, Rumliana upa min ber, Sainghilhlova(Saibawnga tia koh) fanu, Lalruaii nen inneiin fanu 2 leh fapa 2 an nei a, chungte chu -
1) Ngurchhuani 2) Saichhungi
3) Saikunga 4) A. Lalliana

Amah hi palian tak leh sa tha tak a ni a, feet 6 vel a sang a ni awm e. Pa invawng fel, sakhaw mi leh tawng tam lem lo tak a ni. Inngaitlawm tak leh tlawmngai thei tak a ni bawk. A pa len ang bawk hian a hlam pawh a sei hle. Amaherawhchu a hriselna a tha lova, ‘ruhseh pui’ an tih mai hi a ke ding lamah a vei a, a kal pawh a bai phah deuhva. Chutichung pawh chuan a la tlawmngai hle tho a, ‘sa a tla e’ an tih pawhin a tlan hmasa ber pawlah a la tang thei zel a ni. Pa tawngtam lem lo tak anih rualin fiamthu a thiam a, an hlimpui hle thin. Thlan laih nikhua leh puipunna velah te pawh a bul awm a nuam thin hle. Zirna lamah chuan Upper Primary a zova, solfa a thiam hle bawk. Sawi tawh angin amah hi sakhaw mi tak a niin kohhran rawngbawltu rinawm a ni a, Biakin inkhawm ah te pawh zaihruaitu ah a tang thin.

A hriselna a that takloh avangin ram lam hna a thawk thei ta lova, an tan eizawn a buaithlak ta deuhin a hria a. S.Sabual khuaa a nupui chhungte belhzai an rel ta a. Hetih lai hian a fate 4 hi an piang vek tawh. Tichuan kum 1939 tir lamah S.Sabualah an pem phei ta a, hetah hian a thih thlengin a awm ta a ni.

Manhleia hi mi lungleng thei taka ni a, hetia Kanghmun chhuahsan a Sabuala an pem tak hnu pawh hian an khaw hlui lam chuan a lung a len thin hle a, nitin mai hian a thlir reng thin a ni awm e. Zai ngaina mi a ni a, solfa te pawh a thiamin a tuipui hle bawk a. A nupui Lalruaii pawh hi zai ngaina mi tak leh a hunlai a zaithiama an sawi a lo ni leh zel a. An inneih dawn pawh hian fa zaithiam tak tak an neih an ring hlawm a. An tute zingah zaithiam tak tak te pawh an awm reng a, chung zingah chuan Helen Zaithankungi hi a lar ber awm e. Hla pawh a phuah hnem ve hle a, a hla phuah tam ber hi nupui a neih hnu leh a hriselna a thatloh hnu a a phuahte an ni deuh ber. Hla a phuah dawn hian hmun khawhar lama pan ngai lova, khumah mu zangthalin ditip hi mit khap lo lekin a en a, a rum vung vung thin an ti. Hetia a awm tawh hi chuan a fateho pawhin hla a phuah dawn a nih hi an ti mai thin.

A hla te hi a nupui neih hnu kum 1930-1939 inkar vela a phuah deuh vek a ni a, a hla phuah zat chiah hi hriat a ni ta lo. Tuna kan hmuh theihte han tarlang ila.
1. Khawvel sual thimah hian (KHTB No. 18)
2. Ngai teh, nunna kawng ka buatsaih a ti (KHTB No. 20)
3. Ngai rawh, a lo kal leh ngei dawn e (KHTB No.46)
4. A lalna chatuanin a zual zel ang (KHTB No.106)
5. Khawvel lungngaih leh hrehawm tuar mah ila (KHTB No. 175)
6. En teh Chahndamtu i lal chuan (KHTB No.21)
7. Ka thih aia thi a chu (Thalaite Hla Bu by Rokunga No. 140)
8. A chhungah lo cheng la (Thalaite Hla bu by Rokunga No.247)
9. Kumhlui ngaihawm (Thalaite Hla Bu by Rokunga No.86)
10. YMA Hla(Thalaite Hla Bu by Rokunga No.58)
11. Ka ram hlui tur ka chenna h i(KHTB No. 22)
12. Thil hluite chu an ral ta, ngaiteh an lo thar ta
13. ‘Zawlneiten an hrilhlawk Lal Messia kha’ (KHB No.110)
( KHTB - Kristian Hla Thar Bu)

Tarlan tawh angin, a hla te hi hriselohna in a tlakbuak hnua a phuahte an ni hlawm a, hei vang hian ni mai thei e, a hla te hi vanram ngaih lam hla deuh vek an ni a.
“ Khawvel lungngaihna leh,
Hrehawm tuar mah ila;
Aw, ka thlir ang ram nuam,
Jerusalem thar khi”
(Mizo Kristian Hla thar bu. No. 175)

tiin lungngaihna leh manganna a tawrh laite pawhin ‘Jerusalem ram nuam’ chu a thlir fan fan a,

“ En teh Chhandamtu, i lal chuan,
Thing anchhe dawngah a nghak che;
Kei pawh channdamtu, min nghak rawh,
Ka lo kal kawng hrehawm mahse”(Mizo Kristian Hla thar bu. No. 20)

tiin hrehawm ah pawh a pan tal tal zel a ni. A hla phuah zinga a duh berte zinga mi ‘Khawvel lungngaih leh hrehawm tuar mahila’(Mizo Kristian Hla thar bu. No. 175) phei hi chu a nun ram innghahna leh a testimony hla a ni hial awm e.

‘I ram ni tla seng lo,
Angel varte awmna;
Tah chuan khawvel lungngaih,
Puan ang a chul tawh ang’

tiin a beisei ram chu a thlir nitin thin. He hla hi chang 8 laia sei a ni a, a hla zingah chuan a duh ber a ni.

Manhleia hi hla phuahtu dangte anga hla a neih rual a a thluk nei nghal mi a ni lova. Solfa a thiam bawk avangin a thluk hi a siam leh mai thin a, solfa in a siam nghal zel thin. A hla pakhat, ‘Ngai rawh, Ka lo kal leh ngai dawn e’ tih erawh hi a chu a hla a neih rual hian a thluk a nei nghal thung.

Hetih lai hian RL Thanmawia chuan ‘Mizo Kristian Hla Thar Bu(1988) ah hian hla thenkhat ama phuah anga ziahlan a awm a, chungte chu - Ka va ngai em Lal ram ropui (No.244), Ka nghakhlel Zion Khawpui thar(No.232) leh ‘Zawlneiten an hrilhlawk Lal Messia kha’ (No.8) an ni a. Amaherawhchu heng hla te hi Manhleia hla te nilovin hla phuahthiam ve tho Hleia(1878-1954) phuah zawk an ni a, he Hla Bu siamtute hian Manhleia tih chu Hleia hming pum emaw tiin Manhleia tiin an dah ta mai a ni’ tiin a ziak a. (RL Thanmawia, Zin Kawng Rapthlak Zawhtute, 1994). Heng zingah hian kum 2007-a Mizo Kristian Hla Thar Bu chhut that a nih khan ‘Ka va ngai em lal ram ropui’ leh ‘Ka nghakhlel Zion khawpui thar’ tih te chu Hleia(Hleithangpuia) phuah angin ziah lan a ni ta a, amaherawh chu ‘Zawlneiten an hrilhlawk lal Messia kha’ tih erawh chu Manhleia phuah ang zela ziah a ni a, heia vang hian he hla hi chu Manhleia phuah ni a ngaih a ni.

Heng bakah hian ‘Thil hluite chu an ral ta, ngaiteh an lo thar ta’ tih hla pawh hi Upa Hrima, Hunthar chuan Manhleia phuah ngei a ni tiin a sawi bawk.

Kristian anih hma hian khawvel lam hla te pawh a phuah ve nual a, mahse a thih khan a hla te hi phum tel anih avangin hriat theih a ni ta lova. A hla phuah zat pawh hi hriat a ni ta lo. A sulhnu hmuh theih hnuhnung ber pawh a ‘sermon bu’ a ni a, mahse hei pawh hi ram buai lai khan an thuhrukna lamah tihchhiat a ni a. A thu leh hla hi chhui theih a ni ta lo. A hla phuah kan hmuh theihte atang hian a rinna lama a ngheh zia a lang a, ‘Biak In tawngtaina hla’ an tih mai ‘A chhungah lo cheng la’(Thalaite Hla Bu. No. 247) atang te hian Pathian Biak In a ngaihhlut zia a lang awm e.

“ Tin, i hminga kan rawn inkhawmin
Kan hruaitu ah nang lo tang la;
Kan thiltih leh kan ngaihthlakte chu,
I hming ropuina lo ni se”.

Pathian fakna hla mai bakah hla dangte pawh a phuah nual a. A hla phuah run pu i(1930-1939) vel lai hi YLA(YMA) din tan hun nen a inrual avangin thalaite cho chhuak thei tur hla lam chi te pawh a phuah a, ‘YMA Hla’ a phuah atang hian a hnam rilru put chu a rawn puang chhuak a, Zoram tan a thahnem ngaihzia pawh a lang awm e.

“ Aw par ang lo vul zel la, kan zoram nuam,
Hnamtin zaleng kan hlim nan ;
Finna, thiamna lo sang zel sela,
Lungrualte’n kan leng za tawh ang.
Aw ka lenrualte u, lo tho ru,
Kan ram khua a var chiang ta e;
Ka thlang sappui nun ianga lengin,
Hnam nun chawisan i tum ve ang”.
(Thalaite Hla Bu by Rokunga No. 58)

He hla hi ‘YMA Hla’ tih a ni na in, ram leh hnam hmangaihna hla a ni a, hetiang lam hawi hla kan neih hmasak pawl tak a ni hial awm e. Hla kan neih tam loh lam Kumhlui thlahna lam hla pawh a lo phuah bawk a,

“ Kumhlui ngaihawm, kumhlui ngaihawm,
Za mual i liam dawn em ni ?
Dam takin aw Lalpa hma ah,
Lawmin thu puang ang che”
(Thalaite Hla Bu by Rokunga No. 86)

Sabuala an awm hnu lawk hian a hrisel lohna chu a zual chho zel a, pumpui thatlohna te a nei leh ta zel a. Tichuan kum 42 mi niin January 1, 1940-ah chuan khawvel lungngaih leh hrehawm tuar zovin a nghahhlelh em em ‘Jerusalem thar’ chu a lo pan ta a ni. A thih dawn hian a nupui Lalruaii nutapa, Chhuanvawra hnenah thu a chah a, hetiangin, ‘hei, kei chu heti hian ka thi mai dawn a. Ka nupui fanaute hi duat takin lo enkawl ula. Tin, ka hla phuah hi ka thlan lungah hian ziah tel vek sen a ni dawn lova, ka hla phuah zinga ka duh zual deuh deuh leh tha ka tih deuh deuh hi in rawn ziak dawn nia. Ka thlan lung chu sial hian in han phun dawn nia’ tiin. A thurochhiah ang ngei chuan a thlan lungah a hla phuah zinga a duh deuh deuh te chu ziah lan a niin Sialin an phun ta bawk a. A nupui fanaute chu Chhuanvawra te chuan an enkawl ta bawk a, a fate hovin hna an thawh theih hnu chuan an nu hovin an awm hrang ta chauh a ni. A thlan lung a inziak dan chu hetiang hi a ni.

“ LALMANHLEIA SAILO
LALLULA TUCHHUAN
KUM 42. 1.1.40
A HLA SIAM :
Khawvel lungngaihna leh. No-35
khawvel sual thiamah hian. No-34
Ngaiteh a lo kal leh dawn e. No. 73
Enteh Chhandamtu, i lal chuan. No.-64

A hla tawpa hla No. inziak hi eng hla bu ber nge hriat a ni lo. A thlan lung hi tunah S.Sabual thlanmualah hmuh theih a ni. Tunah hian a fate zingah Saichhungi leh Lalliana te hi an la dam.

(Thlalak a mi hi Manhleia fanu Pi Saichhungi, South Sabual a ni)

Thulakna te :
1. Interview - Upa Hrima, Hunthar Veng, Aizawl, (May 12, 1995)
2. Interview - Chalngura, Kanghmun, (May 16, 1995 ah kawm a ni)
3. L. Sangkima, Manhleia leh a hla te
Mizo Hla leh a phuahtute, Published by Hrangbana College, Aizawl,1999
4. Mizo Kristian Hla Thar Bu.(1998 & 2007 Edition)
5. Malsawmliana, Hla Phuahtu mi pahnih, Thu leh Hla, August, 2002
6. Pastor Chhuahkhama (Ed), Kristian Tlangau, January, 1948
7. PV Lalsanga, Manhleia Chanchin, South Sabual(Unpub)
8. Malsawmliana, Manhleia hla te bihchianna, Aizawl(Unpub)
9. James Dokhuma, Lamsuaka - Biography, Aizawl, 2001
10. RL Thanmawia, Zin Kawng Rapthlak Zawhtute, Aizawl, 1994

Wednesday, February 9, 2011

Building hlan

January 31, 2011(Thawhtanni) khann Pu T.Romana (L) fapa Pu T. Lalhmachhuana, Mission Veng chuan a pa, Pu T.Romana (L) hminga College din, T.Romana College in an luah mek Republic Venga an Building chu Govt T.Romana College kutah a hlan. Govt T.Romana College hnena building hlanna inkhawm hi College building ah neih niin Pu Lalsawta, Minister i/c H&TE in tel puiin Khuallian a ni a.A ni bakah hian Pu Chawngtinthanga MLA & Parliamentary Secretary leh Dr HL Malsawma, Director, Higher & Technical Education ten an hmanpui. He hun hi Dr.F.Lalhmingsanga, College Principal in a kaihruai a, Pu Lalsawta chuan Pu T.Romana tu leh faten hetianga an mahni building Sawrkar kuta an hlan ta mai chu ropui a tih thu leh Department chauh ni lovin Mizoram sawrkar tan ni chhinchhiah tlak a nih thu a sawi a, Mizo History a thil chhinchhiah tlak tak a ni a ti. Mizoram Sawrkar aiawhin lawmthu a sawi. He College a thawktu leh zirlai te chu hetiang thil lawmawm an chhanletna tur chu College hmasawnna tura theihtawp chhuah leh an hlawhtlin zelna ah te a ni tih a sawi bawk.



Building petu Pu T.Lalhmachhuana, Pu T.Romana fapa chuan a pa hming chawia din T.Romana College hmasawn zelna tur leh zirlai ten an tangkaipui tura College building chu pe an nih thu a sawi a, Pathian hnena lawmthu sawina ah an chhungkua chuan an ngai tih sawiin an nu leh pate Lungphunna anga an ngaih thu a sawi bawk.








Govt. T.Romana College Building an hlan tak hi Sq Feet 3335 niin chhawng 5 a sang a ni. He College kum 1992 khan Pu T.Romana hming chawia din a ni a, kum 2002 khan Deficit College ah hlankai niin kum 2007 khan sawrkar College ah hlankai leh a ni kum 2007 khan NAAC Bangalore in Assessment neiin C++ Grade pek a ni a, tun ah hian zirlai 737 an awm mek a, thawktu 53 Lecturer 35 leh Non teaching Staff 18 an awm a ni.College a thawktute chuan Pu T.Lalhmachhuana te chhungin College hmasawn zelna tur leh changtlunna tura hma an lakna chu lawmawm an tih thu an sawi bawk a ni.
Hetianga mi inphal hi Mizoram hian kan mamawh hle a, Pu T. Lalhmachhuana te chhung hi entawn zel se a va lawmawm dawn em. A taka ram leh hnam hmangaihtu tak tak an ni e.